Jak zostać królem: zwycięstwo hetmana Jana Sobieskiego pod Chocimiem

Klęska Rzeczpospolitej w wojnie z Turcją w 1672 roku była dla kraju wielką katastrofą. Polska utraciła wschodnie ziemie i musiała płacić sułtanowi wysoki haracz. Podczas obrad sejmu warszawskiego w 1673 roku hetman Jan Sobieski zaapelował do szlachty o wspólną walkę w obronie ojczyzny przed Turcją. W tym samym roku zmobilizowano wojsko polskie, na którego czele stanął Sobieski. Rozpoczęła się kolejna wojna Polski z Turcją.

11 listopada 1673 roku pod Chocimiem (tereny dzisiejszej Ukrainy) miała miejsce największa i najważniejsza bitwa w tej kampanii. Sytuacja była bardzo trudna dla Sobieskiego. Wojsko Rzeczypospolitej było zmęczone długim marszem przez ziemie tureckie, a dodatkowo większa liczebnie armia osmańska zdążyła zbudować fortyfikacje na polu bitwy i przygotować się do obrony. Warunki atmosferyczne były trudne dla obu stron – było bardzo zimno, padał śnieg i wiał silny wiatr. Sobieski uznał jednak, że pogoda może być jego wielkim sprzymierzeńcem i miał rację. Hetman nakazał swoim żołnierzom przez całą noc z 10 na 11 listopada pozorować gotowość do ataku, co zmusiło Turków do spędzenia nocy na mrozie. Polacy i Litwini byli przyzwyczajeni do mrozów, Turcy znieśli zimną noc zdecydowanie gorzej i wielu osmańskich żołnierzy musiało nad ranem udać się do obozu, aby odpocząć w ciepłych namiotach. Sobieski widząc, że Turcy są wyczerpani, wydał rozkaz ataku na obóz przeciwnika. Wojska polsko-litewskie zaskoczyły nieprzygotowanych do walki i zmęczonych nocnym czuwaniem Turków, odnosząc zwycięstwo i zdobywając osmański obóz. Turcy próbowali jeszcze kontratakować, ale turecka kawaleria została rozbita przez polską husarię.

Zwycięstwo wojsk hetmana Sobieskiego w bitwie pod Chocimiem zostało uznane w Rzeczypospolitej za wielki sukces. Nie zakończyło ono definitywnie wojen polsko-tureckich, które trwały jeszcze do 1699 roku, ale podbudowało morale wojska polskiego i osłabiło Imperium Osmańskie. Wygrana bitwa pozwoliła również Polakom na przejście do kontrataku i późniejsze odzyskanie części utraconych na rzecz Turcji terytoriów. Kampania ta była również sukcesem Sobieskiego. Dowódca wykazał się podczas bitwy talentem taktycznym oraz wojskowym i zdobył w ojczyźnie ogromne uznanie. Zwycięstwa hetmana podczas wojny z Turcją były na tyle ważne dla szlachty, że – po śmierci króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego w 1673 roku – Sobieski został w maju 1674 roku wybrany na nowego króla Rzeczpospolitej. Koronacja miała miejsce 2 lutego 1676 roku w Krakowie. Hetman zasiadł na polskim tronie jako Jan III Sobieski.

Przejdź dalej

Trzeba i warto wiedzieć

ZNANI POLACY

Jan Karol Chodkiewicz (1570/71-1620) – jeden z najbardziej uzdolnionych dowódców wojennych drugiej połowy XVII wieku, brał udział w wielu walkach m.in. w czasie wojny o Inflanty, na Wołoszczyźnie, na Podolu. Zmarł w trakcie obrony Chocimia. Malarz Józef Brand przedstawił go na obrazie upamiętniającym bitwę pod Chocimiem na białym koniu, z buławą hetmańską w ręku.

KULTURA

Pałac w Wilanowie to kompleks pałacowo-parkowy w stylu barokowym, który w Wilanowie (dziś dzielnica Warszawy) został wybudowany w latach 1681-1696 dla króla Jana III Sobieskiego i jego żony Marii Kazimiery de la Grange d’Arquien (zwanej Marysieńką). Autorem projektu był polski architekt Augustyn Wincenty Locci. Obecnie jest to teren Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.

Teksty autentyczne

Wacław Potocki, Transakcya wojny chocimskiej, 1670 (fragment części I), https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/wojna-chocimska.html#s10, dostęp: 01.10.2020

Wprzód niźli sarmackiego Marsa krwawe dzieje
Potomnym wiekom Muza na papier wyleje,
Niż durnego Turczyna propozyt szkarady
Pisać pocznę w pamiętne Polakom przykłady
(Który z nimi zuchwale mir zrzuciwszy stary,
Chciał ich przykryć haraczem z Węgry i z Bułgary),
Boże!, którego nieba, ziemie, morza chwalą,
Co tak mdłym piórem jako władniesz groźną stalą,
Co się mścisz nad ostatnim tego domu węgłem,
Gdzie kto usty przysięga sercem nieprzysięgłem —
Ciebie proszę, abyś to, co ku twojej wdzięce
W tym królestwie śmiertelne chcą wspominać ręce,
Szczęścić raczył; boć to jest dzieło twej prawice:
Hardych tyranów dumy wywracać na nice,
Mieszać pysznych i z błotem górne równać myśli,
Przez tych, którzy swą siłą od ciebie zawiśli.
Spadł Antyoch z imprezy, spadł i Herod z krzesła;
Tamten żywo zgnił, tego gadzina rozniesła.
Spadł durny Sennacheryb, gdy we trzechset szabel
Tysięcy musiał pierzchać; spadł Nimrod z swej Babel;
Spadł z człowieczej natury Nabuchodonozor
I ten, co Boga bluźnił, trawę łapał ozor.
Spadły mury wysokie, które samem spycha
Echem trąby Jozue, wielkiego Jerycha.
Spadł wysoki Madyan, kiedy garścią ludzi
Gedeon go oświeci i ze snu obudzi,
A on młocek wczorajszy — cud nie wysłowiony!
Monarchom z głów dostojnych zdejmował korony.
Padł Holofern Judycie, Sisara Jaheli,
Bohatyr mdłej niewieście i szabla kądzieli.
Grzechy nasze, o Panie!, za którymi w tropy
Na pierwszy świat chodziły ognie i potopy,
Dziś nie w wodzie (dla tęcze), nie w ogniu z Gomorą,
Ale się w własnej swojej krwi czyszczą i piorą.
Krwią się myje, krwią poci ten świat jako w łaźni:
Wszędy pełno niezgody, pełno nieprzyjaźni.
Nawet miłość prywatna między ludźmi zgasła,
Wszytko z łakomstwem zazdrość nieszczęsna popasła.

Historia w języku

Turcyzmy w języku polskim są obficie reprezentowane, jak szacuje Stanisław Stachowski w Słowniku historyczno-etymologicznym turcyzmów w języku polskim. Autor wskazuje, że nastąpiły dwie fale zapożyczeń tureckich do języka polskiego: na przełomie XIV i XV wieku, a potem w okresie wojen tureckich w wiekach XVI-XVII. Turcyzmy z tego drugiego okresu to np. muzułmanin, ciura (‘człowiek podrzędnej wartości’), bazar, burka, filiżanka, imbryk, jogurt, bakalie, lulka (‘fajka’). Ten ostatni – w przeciwieństwie do pozostałych tu przytoczonych – w zasadzie jest dziś nieużywany. Pozostał jednak w zbiorowej pamięci Polaków ze względu na popularność ballady zatytułowanej Pani Twardowska Adama Mickiewicza, której początek brzmi:

Jedzą, piją, lulki palą,
Tańce, hulanka, swawola;
Ledwie karczmy nie rozwalą,
Ha ha, hi hi, hejże, hola!

Do egzotyzmów tureckich, nazywających realia tureckie należą np. nazwy potraw: rachatłukum ‘rodzaj wschodniego wyrobu cukierniczego w postaci galaretowatej masy z cukru, soków owocowych, orzechów, migdałów i krochmalu, oprószonej cukrem pudrem i pokrojonej w kostki’ (Stachowski 2014), chałwa (< halva) wyrób cukierniczy o tłustej, włóknistej konsystencji z nasion oleistych, w tym sezamu, czy kebab (< kebap). W przypadku wyrazu kebab interesujące są kwestie pisowni, w takiej postaci zadomowił się w języku polskim, a wymowa w przypadkach zależnych owo wygłosowe „b” utrwaliła: kebaba, kebabem. Kebab w języku polskim jest utożsamiany wyłącznie w zasadzie z jednym z jego rodzajów: dönner kebabem, ale nasze wyobrażenie jest jednostronne, np. w internetowym słowniku PWN – kebab to ‘turecka potrawa przygotowana z pieczonego na rożnie mięsa, z którego skrawa się po upieczeniu małe kawałki’. „W Niemczech potrawę tę określa się najczęściej jako döner (po turecku ‘obracający się’), odmianę w placku lawasz zaś jako dürüm döner (‘zawinięty döner’)” (http://pl.wikipedia.org/wiki/Kebab).

Ciekawostki
z innych krajów

Wydarzenia w tekstach kultury i mediach

Kliknij na konkretny tytuł, a przeniesiesz się na stronę z informacjami o nim

Film, serial

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Literatura

  • Transakcya wojny chocimskiej, Wacław Potocki, epos, 1670;
  • Lew Lechistanu, Hanna Widacka, 2010 (książka biograficzna o Janie III Sobieskim).

Gry wideo

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Humor

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Muzyka

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Sztuka

  • Bitwa pod Chocimiem, Józef Brandt, obraz olejny, 1867.

Inne

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Ćwiczenia

1. Dopasuj słowa do definicji.

Słowa do wyboru: a) haracz b) podatek c) danina d) pożyczka e) kredyt f) zapomoga g) lichwa

2. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami słów z ćwiczenia 1.

Podpowiedź:

3. Napisz opis obrazu Józefa Brandta Bitwa pod Chocimiem (120 słów).

W tekście uwzględnij odpowiedzi na poniższe pytania: a. Jaka jest kolorystyka obrazu? b. Jakie warunki atmosferyczne zostały zaprezentowane przez malarza? c. Jakie emocje wzbudza obraz? Dlaczego? Odpowiedź wyślij swojemu nauczycielowi na maila.

4. Przeczytaj tekst na temat życia na dworze Jana III Sobieskiego1 i odpowiedz na pytania (prawda czy fałsz).

5. Wyjaśnij idiomy i ułóż z nimi zdania.

Chcesz wysłać swoje odpowiedzi na maila?

Nagrania

Źródła

J. Fajewski, Buńczuk i koncerz, Poznań 1997.

 

D. Orłowski, Chocim 1673, Warszawa 2007.

 

J. Tazbir, Rzeczpospolita wielu narodów, w: Polska. Losy państwa i narodu, red. M. Grabowski, Warszawa 1992.