Konfederacja barska: walka szlachty z królem

W 1764 roku królem Rzeczypospolitej został popierany przez Imperium Rosyjskie Stanisław August Poniatowski. Nowy władca, zdając sobie sprawę z trudnej sytuacji politycznej Polski, chciał zreformować państwo i powstrzymać anarchię, m.in. ograniczając liberum veto. Działaniom króla sprzeciwiała się konserwatywna magnateria, która nie chciała rezygnować ze swoich przywilejów. Poczynania Stanisława Augusta niepokoiły też sąsiadów Polski, bo zależało im na utrzymaniu słabej pozycji Rzeczpospolitej. Rosja poparła więc magnatów, dążących do detronizacji króla. W 1767 roku zawiązano w Radomiu konfederację obrońców „złotej wolności” szlacheckiej pod przewodnictwem Karola Radziwiłła, która potępiła reformy i odwołała się do opieki Katarzyny II. Stanisław August, aby utrzymać się na tronie, musiał zrezygnować ze swoich działań i zgodzić się na wprowadzenie ustaw zapewniających równouprawnienie innowiercom. Na ziemie polskie wkroczyły wojska rosyjskie, które oficjalnie miały pilnować porządku w Rzeczypospolitej.

26 lutego 1768 roku w Barze na Podolu została zawiązana konfederacja szlachty sprzeciwiającej się polityce Stanisława Augusta Poniatowskiego i podporządkowaniu Polski Imperium Rosyjskiemu. Konfederaci uważali, że działają w obronie religii, demokracji i suwerenności ojczyzny. Ich siły – choć dołączyła do nich część wojska polskiego – były niewielkie, składały się głównie ze szlachty, której brakowało militarnego treningu i doświadczenia w walce. Wiara w słuszną sprawę pchała ich jednak do nierównej walki z licznymi i wyszkolonymi wojskami rosyjskimi i polskimi (królewskimi). Wielkim talentem taktycznym i militarnym wykazał się Kazimierz Pułaski. Potrafił on umiejętnie wykorzystywać w starciach ukształtowanie terenu. Unikał otwartej walki, w której konfederaci nie mieli szans z regularną armią.

20 czerwca 1768 roku wojska królewskie i rosyjskie zdobyły Bar. Konfederaci musieli uciec poza granice Rzeczpospolitej. Szukali pomocy we Francji, Austrii i Turcji, ponieważ kraje te były skonfliktowane z Imperium Rosyjskim. Francuzi finansowali działania powstańców, dzięki czemu antykrólewskie związki szlachty zawiązywały się też w innych polskich miastach. Były one jednak nieliczne, ponieważ mieszczanie i większość duchowieństwa w Polsce popierała Poniatowskiego i była przeciwna walce z królem.

3 listopada 1771 roku powstańcy zorganizowali nieudane uprowadzenie króla Stanisława Augusta. Ostatecznie konfederacja barska upadła wiosną 1772 roku. Następstwem tej klęski był I rozbiór Polski w 1772 roku.

Przejdź dalej

Trzeba i warto wiedzieć

CIEKAWOSTKI

Wirtualne muzeum – konfederacja.wielkiehistorie.pl

KULTURA

Uchwałą z 8 czerwca 2017 Sejm RP zdecydował o ustanowieniu 2018 roku Rokiem Konfederacji Barskiej.

HISTORIA

Order Konfederatów Barskich (lub Krzyż Konfederatów Barskich) to zagadkowe odznaczenie (nie jest znana jego natura i pochodzenie), które otrzymywali lub nosili konfederaci barscy. Najbardziej znany egzemplarz Orderu znajduje się na Jasnej Górze – jest to krzyż należący prawdopodobnie do Kazimierza Pułaskiego.

GEOGRAFIA

Okopy konfederatów barskich to umocnienia (głównie polowe), które znajdowały się w południowo-wschodniej Polsce oraz za obecną wschodnią granicą. W budowie okopów pomagali inżynierowie francuscy. Do dzisiaj umocnienia zachowały się jedynie na Jaworze nad Muszynką, gdzie powstał rezerwat przyrody „Okopy Konfederackie”.

Mogiły konfederatów barskich – Nowy Żmigród.

Pomnik Konfederacji Barskiej w Bielsku-Białej.

Pomnik Kazimierza Pułaskiego w Tyliczu.

ZABYTKI

W Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie znajduje się najstarszy mundur polski. Jest to kurtka kawaleryjska barska, którą od 1768-1772 nosił Romuald Lisicki. Z kolei dwie zachowane chorągwie konfederatów barskich można podziwiać w Muzeum Narodowym w Krakowie oraz w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Teksty autentyczne

POEZJA BARSKA – nurt w polskiej literaturze XVIII wieku o charakterze okolicznościowym, np.:

Wieszczba dla Polski. Opis wierszem Ojczyzny sukcesów w krytycznych czasach zastającej

Dotąd królestwo polskie niekwitnące Dokąd nie będzie wstępno władające. Ale jak tylko następny nastanie. Drgną strachem lutry, schizma i poganie. Pierwsi dwaj swojej hardości przypłacą. A drudzy prawo wraz z państwem utracą. Kościół na skale stanie się wspaniały. Dwugłowy w kolor przebierze się biały. Jednogłowy piersi czarnego osiędzie, z którym złączony cuda czynić będzie. Natenczas wszelki pielgrzym swoje śluby. Złoży przy grobie Bogu trybut luby. Niewolnik wolno wyjdzie bez okupu. Strzelec pozbędzie łakomego łupu. Róża naturę zimną w ciepłą zmieni, Kogut z chytrości jak wąż się wyleni. I tak nastaną złote znowu wieki. Wieść opowiada: czas już niedaleki. Ale ty Polsko, po czasu niewiele W smutnym się musisz zagrzebać popiele. Chytrzy sąsiedzi ciebie twoi zdradzą. I z jednym wielkim mocarzem powadzą. Stąd strasznych wojen postaną turnieje. Miecz krwie niewinnej obficie wyleje. Wiele odważnych marnie zginie braci. Wstyd poświęcony Bogu panna straci. Kapłan ofiarą przy ołtarzu leże. W toż licho mnich z zakonnikiem sprzężne. Cna góra, złotym otoczona kołem. Niech ufa Bogu. nisko bijąc czołem. Bowiem najbliższą będzie straszne; burzy. Dym ją z innymi zarówno okurzy. Kościoły z ozdób obdarte zostaną. Dni prawie wszystkich płaczliwe się staną. Lecz się Najwyższy twej krzywdy użali. Na nichźe samych tę ruinę zwali. Więc czyń wielkiemu dzięki Bogu wcześnie. Bo on im przytrze wyniosłego rogu. A ty jak Feniks z popiołów powstaniesz. Cnej Europy ozdobą się staniesz.

Słowacki parafrazuje wiersz Stawam na placu… nieznanego autora w Księdzu Marku

Stawam na placu z Boga ordynansu,
Rangę porzucam dla nieba wakansu
Dla wolności ginę – wiary swej nie minę
Ten jest mój azard.
Krzyż mi jest tarczą, a zbawienie łupem,
W marszu zostaję, choć upadnę trupem
Nie zważam, bo w boju – dla duszy pokoju
Szukam w ojczyźnie (…)
Piosenka o Drewiczu, anonim
Jedzie Drewicz, jedzie,
Trzysta koni wiedzie;
Oj, poczekaj, panie Drewicz,
Nie twoje to będzie.

Od bram Częstochowy
Zabrzmiały podkowy:
Ho! Ho! teraz panie Drewicz
Nie uniesiesz głowy.

To Kaźmierz Pułaski,
Konfederat barski;
Ty wiesz dobrze, panie Drewicz,
Że to rębacz dziarski.

Drewicza ujęto,
W kajdany opięto;
Hej, panowie, bracia szlachta,
To nam dzisiaj święto.

Drewiczowe ręce
Drewiczowe ręce
Już nie będą wywijały
Szablą po wojence.

Drewiczowe nogi
Drewiczowe nogi
Już nie będą zachodziły
Pułaskiemu drogi.

Drewiczowe oczy
Drewiczowe oczy
Już nie będą poglądować,
Skąd Zaremba kroczy.

Drewiczowe uszy,
Drewiczowe uszy
Już nie będą podsłuchiwać,
skąd pan Sawa ruszy.

Drewiczowe ciało
Drewiczowe ciało
Już nie będzie z żadną damą
Sobie obcowało.

Drewiczowe zęby
Drewiczowe zęby
Już nie będą zajadały
Kurcząteczek wszędy.

Drewiczowa głowa
Drewiczowa głowa
Już nie będzie wysypiała
Na poduszce zdrowa.

Ha! srogi Drewiczu,
Ha! srogi Drewiczu,
Przyszła na cię czarna kreska,
Moskiewski paniczu.

Obcinałeś ręce,
Obcinałeś uszy
Naszym panom braciom szlachcie.
Dziś myśl o swej duszy.

Chłopcze, podaj skrzypce,
Podaj i oboje,
Niech ja zagram senatorom,
Patrząc na śmierć twoję.

Akt konfederacji barskiej, 1768 rok

My, prawowierni chrześcijanie, katolicy rzymscy, naród wierny Bogu i Kościołowi, czyńmy już więc w imię Trójcy Przenajświętszej to sprzysiężenie osobiste i powszechne.
Punkty obowiązków sprzysiężonych:

1. Wiary św. katolickiej rzymskiej własnym życiem i krwią obligowany każdy bronić.
2. Komendy każdy słuchać powinien, wiernie rozkazy pełnić.
3. Hasło generalne: Jezus Maryja.
4. Żadnej korespondencji ani porozumienia czynić nie będą z nieprzyjaciółmi wiary świętej tudzież z niesprzysiężonymi katolikami.
5. Żaden luter, kalwin, schizmatyk nie będzie przypuszczony do konfederacji. Sekretów nie objawiać żadnej osobie, ani żonie, ani matce, ani żadnej kobiecie.
6. Na zdrajców śmierć i kara.

Historia w języku

W Szwajcarii znajduje się pomnik, który ma kształt kolumny zwieńczonej orłem. Został odsłonięty w 1868 roku w setną rocznicę konfederacji barskiej. Kolumna powstała z inicjatywy Władysława Platera – założyciela Muzeum Polskiego w Rapperswilu.
Muzeum to jedno z najważniejszych miejsc upamiętnienia polskiej emigracji. Mieści się w zamku z końca XIII wieku nad Jeziorem Zuryskim, który został wydzierżawiony na 99 lat (w 1870) przez Władysława Platera. Na przełomie XIX i XX wieku w Muzeum znajdowała się największ biblioteka polska na emigracji (z ok. 100 tys. druków), z niezwykle bogatym zbiorem rękopisów (w tym archiwum Wielkiej Emigracji). W 1921 Muzeum zostało oddane w dzierżawę Państwu Polskiemu, które przekazało zbiory Muzeum Narodowemu i Bibliotece Narodowa. Zbiory druków i rękopisów zostały spalone przez Niemców podczas II wojny światowej. W 1975 muzeum zostało odtworzone. Zbiory biblioteczne Muzeum zawierają: np. starodruki i obszerny zbiór XVIII-wiecznych map, materiały dotyczące dziejów Polaków w Szwajcarii i na emigracji, archiwum i zbiór poloników Jadwigi i Jana Nowak-Jeziorańskich Niestety, w 2022 roku, decyzją władz samorządowych Rapperswilu, muzeum ma zostać zamknięte.

Warto też przypomnieć powstałą inicjatywy Wielkiej Emigracji w 1838 roku w Paryżu Bibliotekę Polską w Paryżu z. Do dzisiaj to największa polska biblioteka poza granicami kraju.

Ciekawostki
z innych krajów

SZWAJCARIA

W Rapperswil, miasteczku na północnym brzegu Jeziora Zuryskiego, znajduje się Kolumna Barska, zwana Kolumną Wolności. Pomnik powstał z inicjatywny hrabiego Władysława Platera, założyciela Muzeum Polskiego w Rapperswilu. Kolumna została odsłonięta w 1868 roku, w setną rocznicę konfederacji barskiej.

FRANCJA

Wojska konfederacji barskiej wsparli Francuzi – Charles François Dumouriez (oficer, jeden z dowódców konfederacyjnych, Franciszek August Belcour (oficer), Emil Murray (pedagog i publicysta).

Wydarzenia w tekstach kultury i mediach

Kliknij na konkretny tytuł, a przeniesiesz się na stronę z informacjami o nim

Film, serial

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Literatura

  • Beniowski, Juliusz Słowacki, poemat dygresyjny, 1841;
  • Sen srebrny Salomei, Juliusz Słowacki, dramat, 1844;
  • Konfederaci barscy, Adam Mickiewicz, dramat 1836;
  • Anuncjata: Powieść historyczna z czasów konfederacji barskiej, Zygmunt Kaczkowski, 1858;
  • Pamiątek Pana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego, Henryk Rzewuski, zbiór gawęd szlacheckich, 1839–1845.

Gry wideo

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Humor

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Muzyka

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Sztuka

  • Konfederaci barscy, Józef Brandt, obraz olejny, 1875;
  • Kazimierz Pułaski pod Częstochową, Juliusz Kossak, akwarela, 1883;
  • Modlitwa konfederatów barskich przed bitwą pod Lanckoroną, Artur Grottger, 1863;
  • Pułaski w Barze, Korneli Szlegel, obraz olejny, ok. 1850;
  • Marszałek konfederacji barskiej Michał Hieronim Krasiński przyjmuje dostojnika tureckiego, January Suchodolski, obraz olejny, przed 1875;
  • Kazimierz Pułaski pod Częstochową, Józef Chełmoński, obraz olejny, 1875;
  • Potyczka w drodze, Wacław Pawliszak, obraz olejny, XIX/XX w.
  • Porwanie króla Stanisława Augusta przez konfederatów barskich, ilustracja z „Biesiady Literackiej” z 1899 roku.
  • Konfederaci barscy, Teatr „Dobry wieczór” w Toruniu, 2018.

Inne

  • Konfederacja barska – epizod krakowski, scen. i il. Paweł Kołodziejski, 2018,
  • Konfederacja barska – proch i stal, wyd. Polskie Gry Planszowe Bociek.

Ćwiczenia

1. Utwórz przymiotniki od nazw miast.

Podpowiedź: Zielona Góra – zielonogórski

2. Uzupełnij zdania odpowiednią formą nazwy miasta.

Podpowiedź: Mój przyjaciel mieszka w Warszawie (Warszawa).

3. Po przeczytaniu tekstu w tej części zaznacz, czy podane zdania są prawdziwe (P) czy fałszywe (F).

Chcesz wysłać swoje odpowiedzi na maila?

Nagrania

Źródła

J. Tazbir, Rzeczpospolita wielu narodów, w: Polska. Losy państwa i narodu, red. M. Grabowski, Warszawa 1992.

 

E. Rostworowski, Konfederacja barska, w: Historia Polski, Tom II 1764-1864, Część I 1764-1795, red. S. Kieniewicz, W. Kula, Warszawa 1958.

 

W. Konopczyński, Konfederacja barska Tom I i II, Warszawa 1991.