Koniec dynastii Jagiellonów
O małżeństwie rozważnego Zygmunta Starego i ambitnej Bony Sforzy wiadomo już co nieco z wcześniejszego rozdziału. By zrealizować cele polityczne i przedłużyć dynastię, parze potrzebny był męski potomek.
Pierwsza ciąża królowej przyniosła córkę – Izabelę Jagiellonkę. Dwór cieszył się z narodzin królewskiego dziecka, lecz wszyscy czekali na syna. Półtora roku później na świat przyszedł upragniony Zygmunt August Jagiellończyk. Jednak jeden syn to za mało. Jagiellonowie panowali przecież w Czechach, Austrii i na Węgrzech, a tam sukcesja nie była pewna. W kolejnych latach ze związku Zygmunta Starego z Boną narodziły się trzy córki: Zofia, Anna i Katarzyna. W 1527 roku – kilka miesięcy po narodzinach Katarzyny – Bona ponownie zaszła w ciążę. W międzyczasie w walce przeciw Turkom zmarł Ludwik Jagiellończyk, pozostawiając tron Czech i Węgier bez następcy, co doprowadziło do końca dynastii Jagiellonów na tych terenach. Królowa Bona oczekiwała narodzin kolejnego dziecka w nadziei, że będzie to syn. Podczas ciąży nie rezygnowała jednak z aktywności fizycznej. Pewnego dnia, w piątym miesiącu ciąży, wybrała się na tragiczne w skutkach polowanie. Królowa spadła z konia, który przestraszył się niedźwiedzia, i spanikowany zaczął uciekać. Bona urodziła syna, Olbrachta Jagiellończyka, ale nie udało się utrzymać go przy życiu – chłopiec zmarł kilka godzin po porodzie. Złych wieści nie było końca – królowa dowiedziała się, że w wyniku wypadku nie będzie już mogła mieć dzieci. Nadzieje na drugiego męskiego kontynuatora rodu wygasły definitywnie. Matka decydowała o każdym aspekcie życia jedynego syna i nie słuchała sprzeciwów. Dokładała wszelkich starań, by wykształcenie Zygmunta Augusta było najdoskonalsze. Sprowadzała wykwalifikowanych nauczycieli i decydowała, czego chłopak ma się uczyć. W obawie o życie syna zabraniała mu niebezpiecznych zajęć i zabaw. Dworzanie śmiali się, że wychowuje chłopca tak, jakby był małą dziewczynką. Zygmunt August był jedynym prawowitym następcą Zygmunta Starego i został koronowany na króla Polski jeszcze za życia ojca. Apodyktyczność Bony doprowadziła jednak do buntu Augusta– za zgodą ojca uciekł z krakowskiego dworu na Litwę. Tam poznał Barbarę Radziwiłłównę, z którą postanowił, wbrew wszelkim zasadom, wziąć potajemny ślub. Barbara miała złą reputację i pochodziła z niższego stanu, więc małżeństwo było skandalicznym mezaliansem.
W 1548 roku zmarł ojciec Augusta – król Zygmunt Stary. Niedługo później umiera również Barbara, pozostawiając Zygmunta bez potomka. W 1553 roku król ponownie się ożenił, jednak i tym razem nie doczekał się dziecka. Zygmunt August zmarł w wieku 52 lat, 7 lipca 1572 roku. Jego bezpotomna śmierć oznaczała koniec wielkiej dynastii Jagiellonów.
Trzeba i warto wiedzieć
ZABYTKI
Zygmunt August, ostatni z Jagiellonów, został pochowany w katedrze na Wawelu, a miniatura jego grobowca znajduje się w kolekcji Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
Teksty autentyczne
A. Feliński, Barbara Radziwiłłówna. Tragedja w pięciu aktach (fragment), 1809-1811, https://rcin.org.pl/dlibra/show-content/publication/edition/24042?id=24042, dostęp: 1.10.2020
BARBARA
Sądź jak niebezpieczeństwa były podwojone.
Kiedym w -tobie straciła pomoc i obronę.
Z nieszczęśliwą skłonnością walczyłam usilnie.
Lecz zostałam samotna i zostałam w Wilnie.
Miejsce, gdzie pierwszy pocisk utkwił w serce drżące
90 Przeciw mnie uzbrajało przypomnień tysiące;
Opuszczonego miasta ten widok ponury,
Te bezludne ogrody, te milczące mury.
Wieść o związkach Augusta, jego oddalenie.
Rozżarzały stłumionej miłości płomienie.
Nie dość na tem, zawzięty los chciał mojej zguby:
Ledwie zaniósł przed ołtarz święte August śluby,
Z łona rozpaczającej wydarłszy się żony.
W raca objąć na Litwę rząd mu powierzony.
Na ten odgłos drżę, biegnę, ściskam stryja nogi
zwierzając się z moich udręczeń i trwogi,
Błagam, by mnie w głąb kraju z swą posławszy żoną.
Przed światem i Augustem chował utajoną.
Oddalam się, uciekam… W tak okropnym stanie
Dogodne moim smutkom znajduję mieszkanie:
W głębi lasów rozległych, dzikich i posępnych,
Na szumiącego Niemna brzegach niedostępnych
Wznosi się gmach odwieczny, ogromny, ponury.
Wodą i wysokiemi opasany mury.
W tym to grobie żyjących czas długi zamkniona,
Próżno chciałam ten pocisk wyrwać z mego łona.
Wpośród błagań do Twórcy i zatrudnień dziennych,.
I wieczorów przewlekłych i nocy bezsennych,
Szukającą pokoju i ulżenia rany
Ścigał zawsze i dręczył obraz ukochany.
Ileż razy odwaga, w mej duszy omdlała
Czuła potrzebę wsparcia i ciebie wzywała!
Piotr Rubik, Dzwon Zygmunta, tekst piosenki
W spichlerzach wszelkich dóbr dostatek,
Ku Bałtykowi Wisły bieg
Unosi Jagielloński statek,
Bo wszak to polski złoty wiek;
Ukłonem królewskiego tronu
Dzwon Zygmunt nagłym fałszem zgrzyta
I z dzwonu bije serce dzwonu,
Gdy się o przyszłe wieki pyta.
Aż z Mediolanu była Bona,
Króla Zygmunta druga żona;
Miał Zygmunt Stary taki feler,
Że nade wszystko spokój cenił.
Przywiozła Włoszka por i seler,
Więc, jak kazała, dietę zmienił.
O lat dwadzieścia siedem młodsza –
– nie takie rzeczy widział świat;
Gdy król do kresu życia dotrze
Będzie miał osiemdziesiąt lat.
W spichlerzach wszelkich dóbr dostatek…
Az z Mediolanu była Bona,
Króla Zygmunta druga żona.
Grzmiał o naprawie Frycz Modrzewski,
Kopernik rwał słoneczne więzy,
Luter podgryzał tron papieski,
Rej składał w prozę polski język.
Ogłosił król królewską wolę,
Gdy Prusak knechtom płacił żołd,
Więc szczwany Albrecht Hohenzollern
Składał na Rynku pruski hołd.
Aż z Mediolanu była Bona,
Króla Zygmunta druga żona;
Nie cierpiał Bony błazen Stańczyk,
Gdy obdzierała szlachtę z grosza;
Z radości błazen aż zatańczył,
Gdy nastał wojny czas kokoszej.
Chociaż renesans na Wawelu,
Choć król patronem wszystkich sztuk,
Pustym frazesem dla zbyt wielu
„Ojczyzna, honor oraz Bóg”.
W spichlerzach wszelkich dóbr dostatek…
Historia w języku
W Polsce panowały różne dynastie: byli to Piastowie, Andegawenowie, Jagiellonowie. Sufiks –owie, który służy tworzeniu mianownika liczby mnogiej rzeczowników męskoosbowych ma pewne wyspecjalizowane funkcje: można za jego pomocą tworzyć np. nazwy małżeństw czy par: od nazwisk – Kowalowie, Jarczykowie, od imion (zawsze od imienia męskiego) – Jackowie, Krzyśkowie, od funkcji społecznej – dziadkowie. W tym ostatnim przydadku w niektórych sytuacjach można też użyć sufiksu –stwo: wujostwo, kuzynostwo. Sufiks –owie jest również używany do nazywania rodów i dynastii, także niepolskich: Tudorowie, Burbonowie, Habsburgowie, ale np. Plantageneci. Końcówki –owie oraz –i/-y w mianowniku liczby mnogiej rzeczowników męskoosobowych mają dystrybucję raczej zwyczajową. Np. możemy mówić Norwedzy i Norwegowie, ale tylko Szwedzi i Duńczycy i z drugiej strony tylko Finowie.
Jeszcze do XVIII wieku końcówka –owie mogła obsługiwać różne wyrazy, także nieosobowe czy nieżywotne: wielbłądowie, orłowie, lwowie, ptaszkowie, grobowie, dżdżowie (dziś deszcze), językowie czy narodowie. Ta ostatnia forma pojawia się np. w słynnym zdaniu Mikołaja Reja: „A niechaj narodowie, wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”. Ten jeden z najpopularniejszych polskich cytatów przechował archaiczną formę mianownika liczby mnogiej.
Ciekawostki
z innych krajów
LITWA
Grób Barbary Radziwiłłówny znajduje się w Wilnie w bazylice archikatedralnej św. Stanisława Biskupa i św. Władysława. Królowa została tam pochowana 24 czerwca 1551 roku.
Wydarzenia w tekstach kultury i mediach
Kliknij na konkretny tytuł, a przeniesiesz się na stronę z informacjami o nim
Film, serial
- Barbara Radziwiłłówna reż. Józef Lejtes, 1936
- Epitafium dla Barbary Radziwiłłówny reż. Janusz Majewski, 1982
Literatura
- trylogia Zmierzch Jagiellonów: Bona (2018), Barbara Radziwiłłówna (2019), Anna Jagiellonka (2019), Magdalena Niedźwiedzka, powieści historyczne
Gry wideo
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Humor
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Muzyka
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Sztuka
- Zjawa Barbary Radziwiłłówny, Wojciech Gerson, obraz olejny, 1886
- Łukasz Cranach Młodszy, miniatury portretowe rodziny Jagiellonów (miniatury olejne na miedzi, cykl 10 portretów, 1555-56
- Śmierć Zygmunta II Augusta w 1572 r. w Knyszynie, Jan Matejko, obraz olejny, 1886
- Zawieszenie dzwonu Zygmunta na wieży katedry w 1521 roku, Jan Matejko, obraz olejny, 1874
Inne
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać