ZNANI POLACY

Aleksander Jagiellończyk – wielki książę litewski, król Polski w latach 1501-1506, syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety z Habsburgów.

GEOGRAFIA

Radom – miasto w centralno-wschodniej Polsce w województwie mazowieckiem. Na rynku znajduje się tablica pamiątkowa odsłonięta w 2005 roku z okazji 500-lecia uchwalenia konstytucji Nihil novi.

SZTUKA

Statut Łaskiego – spis wszystkich przywilejów szlacheckich zebranych przez prymasa Jana Łaskiego na polecenie króla i sejmu po sejmie w Radomiu w 1505 roku. Bogato ilustrowany, wydrukowany w 12 egzemplarzach na pergaminie i ok. 150 na papierze. Egzemplarz królewski przechowywany w Archiwum Akt Dawnych w Krakowie, od 2016 roku wpisany na listę dziedzictwa UNESCO.

Polski tekst konstytucji Nihil novi

Ponieważ prawa ogólne i ustawy publiczne dotyczą nie pojedynczego człowieka, ale ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz ze wszystkiemi królestwa naszego prałatami, radami i posłami ziemskimi za słuszne i sprawiedliwe uznaliśmy, jakoż postanowiliśmy, iż odtąd na potomne czasy nic nowego (nihil novi) stanowionem być nie ma przez nas i naszych następców, bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było z ujmą i ku uciążeniu Rzeczypospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąśkolwiek, tudzież zmierzało ku zmianie prawa ogólnego i wolności publicznej.

Historia ustroju i prawa w Polsce do 1772/1795. Wybór źródeł, red. S. Godek, M Wilczek-Karczewska, Warszawa 2006, s. 65

Uchwalenie konstytucji Nihil novi

Czy prawo uchwalone na sejmie radomskim w roku 1505 możemy uznać za jeden z kluczowych punktów historii naszego kraju?

Uchwalenie konstytucji Nihil novi bardzo słusznie znalazło się wśród dat najważniejszych dla historii Polski. Jednak jej geneza i interpretacja stanowią przedmiot żywych sporów od momentu jej uchwalenia. Spory te podejmują kolejne generacje Polaków, czujących historię naszego kraju i zainteresowanych ewolucją polskiego ustroju. […]

Czy był to rewolucyjny przełom, czy raczej przejaw ewolucyjnego procesu?

Opowiadam się za tym, że doszło do tego na drodze ewolucyjnej, jak to uzasadnił Juliusz Bardach –  co oczywiście nie umniejsza rangi tego wydarzenia. Doktryna Rzeczypospolitej – systemu monarchii elekcyjno-parlamentarnej – kształtowała się w drodze praktyki. Działo się to w okresie od schyłku epoki Piastów do unii lubelskiej.

Konstytucja radomska spina dotychczasowe doświadczenia rodzimego procesu rozwojowego i otwiera kolejny ich etap oraz nowe perspektywy. Ewolucja ta odbywała się od czasów piastowskich, istotny był jednak zwłaszcza przeszło stuletni rozwój myśli politycznej do roku 1505. Należy tu sięgnąć do poglądów uczonych i myślicieli z Akademii Krakowskiej, zwłaszcza Stanisława ze Skarbimierza i Pawła Włodkowica, który prezentował je ówczesnej opinii europejskiej na soborze w Konstancji w roku 1415, potępiając narzucanie wiary drogą podboju.

Dlaczego zatem król wyraził zgodę na Nihil novi, dzieląc się władzą z senatorami i posłami, skoro w tradycji monarchii patrymonialnej, za jaką uważa się Polskę piastowską, władca uważany był za suwerennego ustawodawcę?

Jak już wspomniałam, Nihil novi stanowiło kolejny etap rodzimych doświadczeń politycznych. Tak więc Piastowie uznawali tradycję sięgania przy ważniejszych decyzjach do zgromadzeń, tak zwanych wieców lokalnych, prowincjonalnych czy ogólnokrajowych. Ich znaczenie okazało się bardzo ważne w czasie bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego, kiedy to często zwoływane były ogólnokrajowe zjazdy dostojników świeckich i kościelnych, przedstawicieli szlachty i miast. Takie zjazdy w Radomsku – w roku 1382 i 1384 – część historyków uważa za konfederacje, inni za prototyp parlamentaryzmu, uwzględniający czynnik reprezentacji. Za panowania Jagiełły istniała praktyka zjazdów stanów Królestwa, a badania Wojciecha Fałkowskiego wykazują, że coroczne sejmy odbywały się już za Kazimierza Jagiellończyka.

Uchwalenie konstytucji Nihil novi. Z prof. Anną Sucheni-Grabowską rozmawia Wojciech Kozłowski, fragment, https://muzhp.pl/pl/e/29/uchwalenie-konstytucji-nihil-novi, dostęp: 1.10.2020

Językiem obcym, który bez wątpienia najdłużej oddziaływał na polszczyznę, była łacina. Ten język martwy towarzyszył Polakom od średniowiecza aż do końca XVIII wieku, będąc przez długi czas językiem kościoła, urzędu i nauki. Nic zatem dziwnego, że w języku polskim do dziś funkcjonuje wiele latyznizmów, czyli zapożyczeń łacińskich. Są to nie tylko liczne wyrazy, które przez wieki tak bardzo upodobniły do słów rdzennie polskich, że dziś trudno nieraz dopatrzyć się w nich obcych korzeni (por. anioł, biskup, chrzest, diabeł, kościół, msza, ołtarz; akta, dekret, dokument, senat, trybuna, atrament, docent, doktor, profesor, szkoła, tablica). We współczesnej polszczyźnie (zwłaszcza w tekstach naukowych i urzędowych) spotykać można także wiele wtrętów łacińskich, jak np. ad rem ‘do rzeczy’, ad vocem ‘w nawiązaniu do’, de facto ‘faktycznie’, ex definitione ‘na mocy definicji’, notabene ‘nawiasem mówiąc’, pro forma ‘ze względu na formę, dla pozorów’, per procura ‘w zastępstwie’, post factum ‘po fakcie’, vice versa ‘na odwrót, odwrotnie’, vide ‘zobacz’. W użyciu są też skróty od łacińskich wyrażeń, np. etc. (łac. et cetera ‘i tak dalej’), e.g. (łac. exempli gratia ‘na przykład’), op. cit. (łac. opere citato ‘w dziele cytowanym’), A.D. (łac. Anno Domini ‘Roku Pańskiego’). Na froncie budowli sakralnych często umieszczany jest akronim D.O.M. (łac. Deo Optimo Maximo ‘Bogu Najlepszemu i Najwyższemu), a na nagrobkach – R.I.P. (łac. Requiescat in pace ‘niech odpoczywa w pokoju’). Znakiem odwiedzin duszpasterskich (tzw. kolędy) jest z kolei umieszczana na drzwiach wejściowych domów i mieszkań formuła C + M + B (łac. Christus mansionem benedicat ‘Niech Chrystus błogosławi temu domowi’). Wielu Polaków może poszczycić się też znajomością sentencji łacińskich, które swoje źródło mają m.in. w literaturze antycznej, tekstach myślicieli starożytnych, Biblii czy pismach filozofów nowożytnych, np. Non omnis moriar (Horacy) ‘Nie wszystek umrę’, Historia vitae magistra est (Cyceron) ‘Historia jest nauczycielką życia’, Homo sum, humani nihil a me alineum puto (Terencjusz) ‘Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce’, Scio me nihil scire (Sokrates) ‘Wiem, że nic nie wiem’, Nihil novi sub sole (Księga Koheleta), ‘Nic nowego pod słońcem’, Cogito ergo sum (Kartezjusz) ‘Myślę, więc jestem’. Niektóre maksymy łacińskie odwołują się do faktów historycznych, np. Veni, vidi, vici ‘Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem’ – słowa Juliusza Cezara zawiadamiające Senat o zwycięstwie nad królem Pontu Farnacesem w 47 r. p.n.e.; Et tu, Brute, contra me (I ty, Brutusie, przeciwko mnie) – wypowiedź, którą umierający Cezar miał skierować do Brutusa, najlepszego przyjaciela, jednego z zabójców; Panem et circenas! ‘Chleba i igrzysk!’ – hasło wyrażające żądanie ludu rzymskiego w okresie cesarstwa. Wszystko to dowodzi, że łacina, choć z językoznawczego punktu widzenia jest językiem martwym, to jednak wciąż żyje w pamięci wielu pokoleń Polaków (ale też innych narodów).