O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego
W Krakowie w 1551 roku Andrzej Frycz Modrzewski napisał dzieło, które z jednej strony wytykało błędy i słabe punkty polskiego ustroju, z drugiej natomiast prezentowało pewne rozwiązania problemów. Niektórzy uważali, że traktat jest wizją idealnego państwa, inni mówili, że jest to utopia niemożliwa do zrealizowania.
Łaciński tekst był skierowany do ludzi wykształconych i składał się z pięciu ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O Kościele i O szkole. Do najważniejszych postulatów autora zaliczyć należy między innymi zagwarantowanie poddanym możliwości życia w szczęściu i dostatku, jednak, aby tego dokonać, król musi się otaczać doświadczonymi i mądrymi doradcami, którzy będą się z nim dzielić swoimi opiniami i spostrzeżeniami. Oprócz tego każdy obywatel, bez względu na pochodzenie klasowe, powinien być równo traktowany przez prawo. Modrzewski był przeciwnikiem sytuacji, w których chłop jest karany śmiercią za to samo przestępstwo, za które możnowładca musi jedynie zapłacić karę pieniężną. Autor postulatów sprzeciwiał się wojnie (za wyjątkiem wojny obronnej kraju). Radził, by darzyć większym szacunkiem nauczycieli, a szkoły hojnie finansować, gdyż to właśnie dobra edukacja kształtuje charaktery ludzi, którzy w przyszłości będą decydować o losach kraju. W sprawach religijnych uznał, że najlepszym rozwiązaniem byłoby całkowite odcięcie się od Rzymu i papieża, gdyż nie jest on postacią ani boską, ani nieomylną, więc nie należy bezkrytycznie przyjmować jego opinii. Modrzewski wypowiedział się też na temat chorych, niepełnosprawnych oraz żebraków. Jego zdaniem każdy zdrowy biedak powinien pracować, a dla chorych i niepełnosprawnych powinno się wybudować specjalne szpitale, które ułatwiłyby im życie.
Traktat polityczny Modrzewskiego miał skłonić czytelników do przemyśleń na temat funkcjonowania państwa. Dzieło zostało przetłumaczone na język niemiecki, rosyjski, francuski czy hiszpański. Wiele postulatów Modrzewskiego wcielono w życie, jednak były one tak innowacyjne, że stało się to dopiero wiele lat później.
Trzeba i warto wiedzieć
NAUKA
Traktat to obszerne dzieło naukowe, które zawiera wykład na poważny temat.
ZNANI POLACY
Cyprian Bazylik (1535–po 1591) – reformator kalwinista, poeta, pisarz, kompozytor i tłumacz. Jako pierwszy przełożył dzieło Frycza Modrzewskiego na język polski (1577).
Teksty autentyczne
Krzysztof Jóźwiak, Andrzej Frycz Modrzewski: myśl, która przerosła epokę (fragment)
Warto również podkreślić, że Modrzewski to jeden z nielicznych polskich pisarzy znanych i poważanych także poza granicami naszego kraju. I to jeszcze za swojego życia. W bystrym nurcie renesansowej myśli filozoficznej, społecznej i politycznej nazwisko Modrevius (bo pod takim łacińskim mianem był znany w Europie) dość często wypływało na powierzchnię. „Podług mojego sądu nie pojawiło się podobne dzieło nie od tysiąca lat, w ogóle od początku świata nie wydali niczego w tym rodzaju ani starożytni, ani nowożytni” – entuzjastycznie pisał o najsłynniejszym traktacie Modrzewskiego jego szwajcarski wydawca Jan Oporyn. Jest w tych słowach pewna doza egzaltacji i przesady, ale niewątpliwie dzieło było przełomowe nie tylko z punktu widzenia polskiego odbiorcy. Uważnie czytali je m.in. Bodin i Grotius. Twórczość Modrzewskiego nie była jedynie przyczynkiem do dzieł myślicieli z Francji, Włoch czy Niemiec, rodzimym refleksem zachodnioeuropejskich traktatów filozoficznych, etycznych czy politycznych. Modrevius te uniwersalne idee współtworzył na równych prawach. Nie myślał w sposób zaściankowy, ponieważ wielokrotnie podróżował po Europie, przebywając w miejscach, gdzie rodziły się i rozwijały najbardziej postępowe i nowatorskie prądy umysłowe epoki. Modrzewski był prawdziwym „obywatelem Europy”, z tym jednak zastrzeżeniem, że nigdy nie przesuwał na plan dalszy problemów ojczyzny; wręcz przeciwnie, całe zdobyte doświadczenie i wiedzę starał się wykorzystać w celu sformułowania spójnego i całościowego programu reform, mającego uzdrowić kolosa na glinianych nogach, jakim była tak naprawdę I Rzeczpospolita nawet w złotym wieku. […]
Pomysły Frycza Modrzewskiego na zreformowanie Rzeczypospolitej i jej obywateli pozostały w większości niezrealizowane. Jego traktat pod wieloma względami był zbyt nowatorski, a co gorsza – jego publikacja zbiegła się ze wzrostem sił kontrreformacyjnych, które skutecznie utrudniały jego społeczny odbiór. Autor nie uzyskał także wystarczającego wsparcia i zainteresowania ze strony Zygmunta Augusta, chociaż opracowana przez Modrzewskiego forma ustrojowa odnowionej Rzeczypospolitej realnie wzmacniała pozycję władcy przez oddanie mu większej władzy wykonawczej.
Historia w języku
Rzeczpospolita to jeden z przykładów zrostów w języku polskim. Zrosty to specjalny rodzaj wyrazów złożonych, zbudowanych przez zrośnięcie bez żadnych zmian w formie gramatycznej dwóch słów, często rzeczownika i przymiotnika, np. wielka + noc > Wielkanoc, biały + stok > Białystok, rzecz + pospolita > Rzeczpospolita, dobra + noc > dobranoc. Tego typu wyrazy mają dwojaką odmianę. Niektóre z nich charakteryzują się obligatoryjną odmianą wewnętrzną, tzn. odmienia się i pierwszy i drugi człon: Białegostoku, a niektóre mają tę wewnętrzną odmianę tylko fakultatywnie: można zatem w dopełniaczu pisać Rzeczpospolitej lub Rzeczypospolitej, Wielkanocy lub Wielkiejnocy.
Akcent w tego typu zrostach pada na przedostatnią sylabę, jak w większości wyrazów polskich i to często jee różni w mowie od wyrażenia, które jest ich podstawą, np. Wielkanoc, ale wielka noc.
Ciekawostki
z innych krajów
BELGIA
Królowa Matylda (Mathilde Marie Christine Ghislaine d’Udekem d’Acoz, ur. 1973) jest potomkinią Frycza Modrzewskiego.
SZWAJCARIA
W 1554 roku w Bazylei ukazało się pierwsze pełne wydanie traktatu Frycza Modrzewskiego. Akademia Krakowska ocenzurowała wydanie w Polsce i nie dopuściła do wydania ksiąg O Kościele i O szkole, a następnie je zniszczyła.
Wydarzenia w tekstach kultury i mediach
Kliknij na konkretny tytuł, a przeniesiesz się na stronę z informacjami o nim
Film, serial
- Unia lubelska, Jan Matejko, obraz olejny, 1869 (na obrazie został sportretowany Andrzej Frycz Modrzewski).
- Andrzej Frycz Modrzewski. Na historycznej wokandzie, audycja radiowa, Polskie Radio 1994,
Literatura
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Gry wideo
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Humor
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Muzyka
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Sztuka
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Inne
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Ćwiczenia
Nagrania
Treść w przygotowaniu.
Źródła
K. Jóźwiak, Andrzej Frycz Modrzewski: myśl, która przerosła epokę, https://www.rp.pl/Historia/307059899-Andrzej-Frycz-Modrzewski-mysl-ktora-przerosla-epoke.html [dostęp: 1.10.2020].
https://pamiecpolski.archiwa.gov.pl/andrzej-frycz-modrzewski-o-poprawie-rzeczypospolitej/ [dostęp: 1.10.2020].