Powstanie Chmielnickiego na Ukrainie

Ludność zamieszkująca tereny Korony Królestwa Polskiego była zróżnicowana nie tylko pod względem religijnym, ale również narodowościowym – było to źródłem wielu antagonizmów. Ambicje polityczne i ekspansywna polityka rolna spolonizowanej szlachty ruskiej wpędzała chłopstwo w nędzę i prowadziła do buntów, także wśród Kozaków, których magnaci często próbowali sobie podporządkować. Kim był Chmielnicki i dlaczego do dzisiaj wszyscy o nim pamiętają?

Władysław IV Waza, chcąc utrzymać kontrolę nad nieprzewidywalnymi Kozakami, przez długi czas obiecywał im pomoc w walce z Tatarami zajmującymi Krym. Król zapraszał na swój dwór kozackich dowódców (wśród nich był Chmielnicki), dzielił się z nimi planami walki i przekazywał im ważne listy, aby wzbudzić ich zaufanie i utwierdzić w przekonaniu, że żyją w zgodzie i mają wspólne cele. Niestety, plan króla nie powiódł się. Okazało się, że polska szlachta nie ma ochoty na kolejną wyniszczającą wojnę z niebezpiecznymi i znakomicie uzbrojonymi Turkami. Ta decyzja miała oczywisty wpływ na nastawienie Kozaków.  Chmielnicki namówił swoich ludzi do buntu i walki o nadanie nowych praw. Kozacki wódz wiedział jednak, że walcząc z koronnymi wojskami samotnie, nie ma szans na wygraną. Rozpoczął więc poszukiwania sojuszników. Rosjanie bardzo szybko odmówili, więc Chmielnicki zdecydował, że jedyną szansą jest sojusz z okupującymi Krym Tatarami. Osobiście odwiedził Islama III Gireja (chana krymskiego) i przekazał mu tajne informacje o planowanym ataku Korony na Krym. Na wieść o zamiarach Polaków Osmanie podarowali Chmielnickiemu pięciotysięczną armię, wspaniałego dowódcę Tuhaj-beja i pięć tysięcy koni.

Do pierwszej bitwy doszło nad Żółtymi Wodami. Hetman Mikołaj Potocki nie spodziewał się zagrożenia, na potyczkę wysłał więc swojego syna Stefana z zaledwie trzytysięczną armią. Przewaga wroga szybko okazała się zbyt duża i Potocki został zmuszony do negocjacji, w wyniku których oddał Chmielnickiemu całą artylerię i zaczął się wycofywać z pola bitwy. Wrogowie wykorzystali okazję – zaatakowali i pokonali bezbronne wojska Stefana. Kilka dni po walce, w wyniku poważnych obrażeń, syn Potockiego zmarł. Sytuacja Korony nie była optymistyczna. Nowy dowódca – Marcin Kalinowski – zlecił, by polskie oddziały powoli wycofywały się z ziem dotkniętych powstaniem. Jednak Chmielnicki znów wykorzystał okazję do zaatakowania Polaków, których armia była trzy razy mniejsza od kozackiej. Wojska Korony próbowały się bronić, ale bezskutecznie. Do niewoli trafili wszyscy najważniejsi dowódcy. Liczne sukcesy Chmielnickiego na polu bitwy zachęciły Kozaków do walki i do wrogiej armii wstępowały nowe oddziały ochotników. W dodatku umiera król Władysław IV Waza.

Okres bezkrólewia był dla Korony czasem chaosu, a dla Chmielnickiego szansą na przygotowanie dalszego planu powstania. Spanikowana szlachta i nowy król Polski Jan Kazimierz nalegali na rozejm. Pod koniec 1648 roku walka wydawała się zakończona, jednak w rzeczywistości Korona przygotowywała się do odpierania kolejnych ataków. W lecie następnego roku doszło do napaści na obóz wojskowy w Zbarażu. Przez długi czas obrona odnosiła sukcesy, jednak Kozacy oblegali warownię z każdej strony, co uniemożliwiało uzupełnianie zapasów wody i jedzenia. O wyniku oblężenia zdecydowały działania Jana Kazimierza, który zapłacił Tatarom za przerwanie walki, a także pokonał wojska kozackie pod Kijowem. W 1649 roku zwarto ugodę zborowską – długo oczekiwane porozumienie, jednak bilans strat i korzyści dla obu stron nie był pomyślny. Niezadowolenie doprowadziło do kolejnych potyczek w 1650 roku i do zwycięstwa polskiego pod Beresteczkiem w 1651 roku. We wrześniu tego roku ponownie podpisano porozumienie. Niestety, Chmielnicki po raz kolejny nie miał zamiaru respektować warunków zawartych w dokumencie i wbrew postanowieniom w 1652 roku skierował się z ponad czterdziestotysięcznym wojskiem na Mołdawię. Z odsieczą ruszyli Polacy, jednak przytłaczająca przewaga wroga doprowadziła do rzezi wojsk koronnych. Podpisywane były kolejne porozumienia i ugody, jednak wojska obu stron nie zaprzestawały walki. W 1654 roku w Perejesławiu Rosja podpisała sojusz z Ukrainą, a Polska z Islamem III Girejem. To był koniec powstania Chmielnickiego, ale początek konfliktu Korony z carską Rosją.

Przejdź dalej

Trzeba i warto wiedzieć

HISTORIA

Kozacy zaporoscy – społeczność zorganizowana w sposób wojskowy, która uformowała się w XV wieku na południowo-wschodnich krańcach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Centrum tej wspólnoty było Zaporoże (dziś Ukraina), kraina geograficzna położona nad rzeką Dniepr. Kozacy odegrali ogromną rolę w dziejach wschodniej Europy. Sicz Zaporoska została zlikwidowana przez carycę Katarzynę II w 1775 roku.

GEOGRAFIA

Zbaraż – miasto założone w XVI wieku nad rzeką Gniezną, obecnie w zachodniej Ukrainie, do 1945 r. w granicach Polski.

Beresteczko – miasto założone w XV wieku nad rzeką Styr, obecnie w zachodniej Ukrainie.

Teksty autentyczne

Henryk Sienkiewicz, Ogniem i mieczem (fragment),

wydanie elektroniczne https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/ogniem-i-mieczem-tom-pierwszy.html, dostęp: 01.10.2020].

Rok 1647 był to dziwny rok, w którym rozmaite znaki na niebie i ziemi zwiastowały jakoweś klęski i nadzwyczajne zdarzenia. Współcześni kronikarze wspominają, iż z wiosny szarańcza w niesłychanej ilości wyroiła się z Dzikich Pól i zniszczyła zasiewy i trawy, co było przepowiednią napadów tatarskich. Latem zdarzyło się wielkie zaćmienie słońca, a wkrótce potem kometa pojawiła się na niebie. W Warszawie widywano też nad miastem mogiłę i krzyż ognisty w obłokach; odprawiano więc posty i dawano jałmużny, gdyż niektórzy twierdzili, że zaraza spadnie na kraj i wygubi rodzaj ludzki. Zima nareszcie zima nastała tak lekka, że najstarsi ludzie nie pamiętali podobnej. W południowych województwach lody nie popętały wcale wód, które podsycane topniejącym każdego ranka śniegiem wystąpiły z łożysk i pozalewały brzegi. Padały częste deszcze. Step rozmókł i zmienił się w wielką kałużę, słońce zaś w południe dogrzewało tak mocno, że — dziw nad dziwy! — w województwie bracławskim i na Dzikich Polach zielona ruń okryła stepy i rozłogi już w połowie grudnia. Roje po pasiekach poczęły się burzyć i huczeć, bydło ryczało po zagrodach. Gdy więc tak porządek przyrodzenia zdawał się być wcale odwróconym, wszyscy na Rusi, oczekując niezwykłych zdarzeń, zwracali niespokojny umysł i oczy szczególniej ku Dzikim Polom, od których łatwiej niźli skądinąd mogło się ukazać niebezpieczeństwo.

Tymczasem na Polach nie działo się nic nadzwyczajnego i nie było innych walk i potyczek jak te, które się odprawiały tam zwykle, a o których wiedziały tylko orły, jastrzębie, kruki i zwierz polny.

Bo takie to już były te Pola. Ostatnie ślady osiadłego życia kończyły się, idąc ku południowi, niedaleko za Czehrynem od Dniepru, a od Dniestru — niedaleko za Humaniem, a potem już hen, ku limanom i morzu, step i step, w dwie rzeki jakby w ramę ujęty. Na łuku Dnieprowym, na Niżu, wrzało jeszcze kozacze życie za porohami, ale w samych Polach nikt nie mieszkał i chyba po brzegach tkwiły gdzieniegdzie „polanki” jakoby wyspy wśród morza. Ziemia był de nomine Rzeczypospolitej, ale pustynna, na której pastwisk Rzeczpospolita Tatarom pozwalała, wszakże gdy Kozacy często bronili, więc to pastwisko było i pobojowiskiem zarazem.

Historia w języku

Rózne okresy w historii Polski pozostawiły w języku polskim ślady w postaci zapożyczeń. Warto wspomnieć o kontaktach polsko-rosyjskich, polsko-ukraińskich, polsko-ruskich. Były to językowe kontakty wzajemne. Od XIV w. można było obserwować wyraźne wpływy ruskie w polszczyźnie kresowej, ale już w XVI czy XVII w. te wpływy rozprzestrzeniły się na cały obszar Polski. Można wśród nich wskazać choćby nazwy roślin: czeremcha i czereśnia, które zastąpiły typowo polskie w historycznym rozwoju: trzemcha i trześnia. Te ostatnie do dziś zostały w różnych polskich dialektach i gwarach. Czeremcha i czereśnia realizują wschodniosłwiański typ rozwoju metatezy: prasłowiańskie grupy głosek *er między dwiema spółgłoskami w języku polskim reprezentującym języki zachodniosłowiańskie zmieniały się w -rze-, a w językach wschodniosłwiańskich pojawiał się tzw. pełnogłos -ere-. Inne ruskie zapożyczenia to np. duby (‘brednie’), które pamiętamy z Romantyczności Adama Mickiewicza: „dziewczyna dyby smalone bredzi”, a dalej haratać, harmider, hodować, hołota, hulać itp. (jedną z charakterystycznych cech ruskich zapożyczeń jest m.in. samo „h” na początku wyrazu). Także kształtujące się języki białoruski i ukraiński wchłonęły sporo wyrazów z języka polskiego, np. herbata, avtor (‘autor’), butylka i wiele innych.

Ciekawostki
z innych krajów

UKRAINA

Subotów – Bohdan Chmielnicki ufundował tam w latach 50. XVII wieku cerkiew z przeznaczeniem na grobowiec rodzinny, po śmierci został tam pochowany.

Zaporoże – na wyspie Chortyca w 1553 roku powstała pierwsza sicz kozacka założona przez Dmytro Bajdę Wiśniowieckiego. Obecnie na Chortycy mieści się skansen, w którym zrekonstruowano część dawnych zabudowań.

Wydarzenia w tekstach kultury i mediach

Kliknij na konkretny tytuł, a przeniesiesz się na stronę z informacjami o nim

Film, serial

  • Ogniem i mieczem, reż. Jerzy Hoffman, 1999.

Literatura

  • Ogniem i mieczem, Henryk Sienkiewicz, 1884.

Gry wideo

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Humor

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Muzyka

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Sztuka

  • Bohdan Chmielnicki z Tuhaj-bejem pod Lwowem, Jan Matejko, obraz olejny, 1885;
  • Spotkanie Chmielnickiego z Tuhaj-bejem, Juliusz Kossak, obraz olejny, druga połowa XIX w.

Inne

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Ćwiczenia

1. Wyjaśnij różne znaczenia słowa „kozak” na podstawie kontekstów, w jakich jest ono użyte w zdaniach.

2. Przeczytaj tekst i odpowiedz na pytania (prawda czy fałsz).

PRAWDA FAŁSZ
a) Porohy, od których pochodzi nazwa miasta, wciąż powodują trudności w żegludze po rzece Dniepr.
b) Zaporoże jest ważnym węzłem komunikacyjnym żeglugi śródlądowej.
c) Najważniejszy dla miasta jest sektor usług.
d) Najdłuższa ulica Zaporoża łączy jego część współczesną i historyczną.
e) Obecna nazwa miasta została wprowadzona po pierwszej wojnie światowej.
f) Na wyspie Chortyca znajduje się muzeum plenerowe.
g) Zabudowa kozacka udostępniona do zwiedzania pochodzi z XVII wieku.
h) Sicz Zaporoska znajduje się w centrum miasta.

3. Obejrzyj plakat filmu Ogniem i mieczem i odpowiedz na pytania.

4. Uzupełnij tekst piosenki z filmu Ogniem i mieczem właściwymi formami gramatycznymi słów zapisanych w nawiasach.

5. Uzupełnij tekst o filmie Ogniem i mieczem słowami z ramki.

Prawdziwa polska superprodukcja – największa i najkosztowniejsza realizacja filmowa w całej historii polskiej kinematografii. Trzygodzinna epicka opowieść (a) na pierwszej części Trylogii Henryka Sienkiewicza. Po Panu Wołodyjowskim i Potopie polscy widzowie i (b) Sienkiewicza, dzięki uporowi i niezmożonej energii Jerzego Hoffmana, otrzymują (c) trzeciej części cyklu powieściowego określanego często mianem narodowej biblii. Hoffman po raz trzeci dowodzi, że potrafi mistrzowsko łączyć wątki (d) z batalistyką i ukazywać losy stworzonych przez Sienkiewicza barwnych postaci na (e) skomplikowanej XVII-wiecznej historii I Rzeczypospolitej. W Ogniem i mieczem ta historia dotyczy tragicznego (f) polsko-ukraińskiego, wojen polsko-kozackich i (g) Bohdana Chmielnickiego. Przed 1987 rokiem filmowa (h) Ogniem i mieczem była praktycznie niemożliwa z uwagi na cenzurę, a dokładniej z uwagi na jednostronny sposób przedstawienia (i) polsko-ukraińskich w powieści Sienkiewicza. Słowa do uzupełnienia: ekranizację, konfliktu, romansowe, stosunków, oparta, tle, adaptacja, miłośnicy, powstania

Chcesz wysłać swoje odpowiedzi na maila?

Nagrania

Źródła

J. Besala, Skąd na Ukrainie wzięli się Kozacy „Polityka” 18 marca 2014, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1573639,1,skad-na-ukrainie-wzieli-sie-kozacy.read [dostęp: 01.10.2020].

 

R. Marcinek, Ruchoma Stolica, https://www.wilanow-palac.pl/ruchoma_stolica.html [dostęp: 01.10.2020].

 

A. Grajewski, Serce Ukrainy, https://www.gosc.pl/doc/2180797.Serce-Ukrainy/3 [dostęp: 01.10.2020].

 

http://ukrytaukraina.pl/zaporoze/ [dostęp: 01.10.2020].

 

https://historia.wprost.pl/10325348/powstanie-chmielnickiego-rozpoczelo-sie-od-kleski-rzeczypospolitej-zdradzili-sprzymierzeni-kozacy.html [dostęp: 01.10.2020].