ZNANI POLACY

Stanisław Leszczyński (1677-1766) – elekcyjny król Polski w latach 1704-1709 i 1733-1736, także pisarz – autor tekstów z dziedziny polityki i filozofii, tłumacz francuskojęzycznej literatury . Okres pomiędzy końcem pierwszego okresu swojego panowania a ponowną elekcją spędził na wygnaniu, między innymi w Szwecji i Francji.

Sejm Niemy. Z dr Urszulą Kosińską rozmawia Marta Tycner, fragment, http://muzhp.pl/pl/e/178/sejm-niemy-wywiad, dostęp: 01.10.2020

O Sejmie 1717 roku mówi się, że wyznacza on prawdziwy koniec XVII wieku w Polsce. Czy jego znaczenie jest faktycznie tak przełomowe?

Już na wstępnie wspomniałam, że dla mnie – historyka dziejów politycznych – wiek XVIII zaczyna się wyjątkowo wcześnie, to znaczy wraz z początkiem unii polsko-saskiej, ponieważ wówczas zrodziły się problemy aktualne przez ponad sześćdziesiąt lat rządów Wettynów w Polsce. Rok 1717 można uznać za przełomowy w polityce o tyle, że mniej więcej wówczas nastąpiła zmiana stylu rządów Augusta II. Wcześniej próbował on umacniać swą pozycję za pomocą środków radykalnych, przy użyciu wojska saskiego i armii swych sojuszników. Podejrzewa się nawet, że w ogólnym zamieszaniu planował zamach stanu, który pozwoliłby mu na rządy absolutne. Trzeba pamiętać, że demokracja nie jest ustrojem dogodnym w czasie wojny. Po roku 1717 panowanie Augusta II zaczęło powoli przechodzić do etapu tak zwanych łagodnych rządów, charakteryzujących się dążeniem do unikania konfrontacji i działania w ramach obowiązującego prawa. Starzejący się – co pewnie nie jest bez znaczenia – król doszedł do wniosku, że umocnieniu własnej pozycji i utorowaniu synowi drogi do sukcesji tronu polskiego bardziej pomoże przestrzeganie praw Rzeczypospolitej, naprawa finansów tak saskich, jak i polskich, rozbudowa saskiej armii i szukanie przyjaciół w kraju i za granicą.

Z punktu widzenia historyka gospodarki czy też ustroju czy szeroko rozumianej kultury, cezura 1717 roku jest o wiele istotniejsza. Jak już wspomniałam, ten rok to koniec epoki sejmikowej. To także początek długotrwałego pokoju, przerwanego stosunkowo krótkimi okresami zamieszek, na przykład w latach 1733-1736 wojną o sukcesję polską czy później w 1768-1772 roku konfederacją barską. Po wycofaniu się wojsk saskich w roku 1717 i rosyjskich w 1719 gospodarka Rzeczypospolitej, początkowo bardzo powoli, ale jednak zaczęła podnosić się z upadku. Charakterystyczna jest pojawiająca się w wielu źródłach opinia, że Polacy wzięli się do gospodarowania. Intensyfikację handlu potwierdzają statystyki obrotu towarowego. Po raz pierwszy od wielu lat podskarbiemu koronnemu udało się zrównoważyć budżet. Oczywiście na to, co się wówczas działo, możemy patrzeć przez pryzmat opinii, że Polacy zanurzyli się w błogostanie czasów saskich, uwiecznionym w przysłowiu „za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa”. Ale z drugiej strony ten okres wytchnienia i wzmocnienia gospodarczego wydaje mi się niezbędnym warunkiem tego, aby nowe pokolenie mogło w przyszłości podjąć hasła istotne dla funkcjonowania całego narodu i Państwa.

To nie jest przypadek, że właśnie pod koniec panowania Augusta II pojawił się człowiek tak wybitny jak Stanisław Konarski. Zaczynał on od przygotowania całościowej edycji konstytucji sejmowych – Volumina Legum. W 1732 roku zadebiutował dialogiem politycznym zawierającym łagodny, zdawałoby się, postulat ograniczenia liberum veto, zabezpieczenia sejmu przed zerwaniem, dopuszczania do najważniejszych urzędów ludzi spoza starych rodów. Wkrótce, w okresie bezkrólewia po Auguście II, podniósł kolejny ważny problem suwerenności i niepodległości państwa. W latach pięćdziesiątych prace te zaowocowały radykalnym i bezwarunkowym potępieniem liberum veto. Należałoby też chyba zweryfikować pogląd, że lata dwudzieste XVIII wieku to okres powszechnej apatii, jak bowiem w takim razie wytłumaczyć nagły zryw patriotyczny w roku 1733, w okresie walki o sukcesję polską po śmierci Augusta II?
[Sejm Niemy. Z dr Urszulą Kosińską rozmawia Marta Tycner, fragment, http://muzhp.pl/pl/e/178/sejm-niemy-wywiad, dostęp: 01.10.2020]

Z czasów panowania dynastii Wettynów w języku polskim pozostały wyrażenia i frazy, których używamy do dziś, choć bywają one dziś już rozumiane tylko powierzchownie, a nawet bywają rozumiane opacznie.

Za króla Sasa jedz i popuszczaj pasa – dotyczące czasów „Augusta Mocnego i Augusta III Wettyna […] to szlacheckie przysłowie opiewające beztroskę i dobrobyt czasów, gdy w Rzeczypospolitej panowali królowie z saskiej dynastii Wettynów (1697–1763). Występuje w licznych postaciach: Za króla Sasa było chleba do pasa, …było chleba i miasa lub też …łyżką była kiełbasa. Podobnie jak przysłowie Gdy August pił, cała Polska była pijana, powiedzenia te wpisują się w kontekst walki politycznej za panowania następcy Sasów, Stanisława Augusta Poniatowskiego, gdy negatywna lub pozytywna ocena czasów saskich była ważkim argumentem za lub przeciw reformom politycznym i społecznym” [twojahistoria.pl]. Dziś ta fraza oznacza tęsknotę (czasem żartobliwą) lub krytyczną ocenę okresu, momentu, sytuacji w życiu człowieka, gdy ucztuje się / ucztowało się w nadmiarze (np. podczas świątecznego biesiadowania).

Od Sasa do lasa – wyrażenie używane na oznaczenie czyjegoś zachowania, zastanej sytuacji, w której trudno znaleźć zwornik, jest bałagan, wszystkiego po trochu, nie ma uporządkowania. Może ono dotyczyć np. wypracowania uczniowskiego, rozprawy studenckiej, artykułu, w którym nic z niczym się nie łączy, nie ma właściwych związków przyczynowo-skutkowych. Dziś w wyrażeniu człon do lasa najczęściej pisany jest małą literą – wyrażenie interpretowane jest potocznie jako stwierdzenie ‘od króla Sasa do lasu’, czyli dwa fakty kompletnie niemające z sobą nic wspólnego. Faktyczne źródło to ‘nawiązanie do rozgrywek politycznych między Augustem II i Augustem III z dynastii Sasów a Stanisławem Leszczyńskim’. Współcześnie w powiedzeniu rzadko wyczuwany jest związek między nazwiskiem króla Stanisława Leszczyńskiego i jego potocznym przydomkiem Las.