GEOGRAFIA

Bari – to miasto i gmina w południowych Włoszech, położone nad Adriatykiem, stolica regionu Apulia (po włosku to Puglia). Na Uniwersytecie w Bari znajduje się katedra polonistyki. W Bazylice im. św. Mikołaja znajduje się grobowiec Bony Sforzy wykonany przez wybitnego rzeźbiarza Santiego Gucciego.

KUCHNIA

Królowa Bona sprowadziła do Polski popularne włoskie warzywa, wcześniej w Polsce nieznane: pomidory, kalafior, karczochy, szparagi, brokuły, kapustę, marchewkę i sałatę. Niektóre z nich do dziś z tego powodu nazywamy włoszczyzną – to przede wszystkim warzywa, które są składnikami warzywnymi używanymi do gotowania rosołu – zupy uważanej za jeden z kulinarnych symboli polskich – marchew, pietruszka, seler, por, kapusta włoska.

EDUKACJA

W XVI w. modne było studiowanie we Włoszech. W połowie wieku na Uniwersytecie w Padwie studiowali np. Jan Kochanowski, Łukasz Górnicki, Andrzej Trzecieski. Edukację w Bolonii i Padwie odebrał Mikołaj Kopernik.

TURYSTYKA

W Apulii w prowincji Bari nad Adriatykiem znajduje się atrakcyjne miasteczko Alberobello, znane przede wszystkim dzięki domom typu trulli – to okrągłe budowle ze stożkowatymi dachami z kamienia. Miasteczko słynie też z uprawy oliwek i z produkcji wyśmienitych likierów.

Renata Czarnecka, Ja, królowa. Bona Sforza d’Aragona, 2018 (fragment)

Ktoś ujął Bonę pod łokcie i uniósł. Zerknęła na boki. To Prosper Colonna, weteran wojen włoskich, oraz Kazimierz Hohenzollern, margrabia Brandenburgii, pomogli królowej wstać i poprowadzili ją do tronu. Za królową podążyły jej damy dworu. Bona, w koronie królowych lśniącej od rubinów, szmaragdów i pereł, weszła na stopnie i zajęła miejsce na tronie, przy królu. Setki oczu wpatrywały się w monarchinię. Pośród dostojników koronnych i litewskich natknęła się na spojrzenie księżnej Anny z Radziwiłłów, butnej pani na Mazowszu, rodzicielki piastowskich książąt, Janusza i Stanisława, którzy niczym pisklęta tkwili pod jej skrzydłami. Jej troska była jak lodowaty wicher smagający ich dorodne sylwetki. Unikali jej spojrzeń w obawie, że przeniknie ich myśli i dostrzeże w młodzieńczych oczach tlącą się iskrę buntu i wolnej woli. Obok księżnej stały córki: Anna i Zofia. Obie smutne i wylęknione. Nagle powiew targnął płomieniami świec, przetoczył się przez katedrę i Bona poczuła dochodzący z pobliża zapach świeżej żywicy i wilgotnego mchu. Instynktownie zwróciła w bok głowę, szukając tego, kto tę woń roztaczał. Patrzył na nią tak przenikliwie, że poczuła się naga pod jego spojrzeniami, a jednak nie chciała oddać mu pola. Jej oczy nie uciekły płochliwie, nie spoczęły na świętych obrazach. Tymczasem kanclerz Krzysztof Szydłowiecki, równolatek króla, również nie zamierzał uciekać jak spłoszony ptak. Bona prześlizgnęła się wzrokiem po jego sylwetce. Bogate szaty, w jakie był odziany, dodawały splendoru jego postaci, a posępny wyraz oczu przyprawiał o drżenie serca. Co się kryje pod tymi spojrzeniami, powściągliwymi gestami, jakie myśli zaprzątają głowę kanclerza, którego król ma za przyjaciela, teraz, gdy patrzy na żonę swego pana i swoją królową? Bona poczuła ciepły uścisk dłoni króla. Jego uśmiech miał jej dodać odwagi. Wyczytała to w jego oczach. Ale nie lękała się niczego. Przybyła do tego odległego kraju, by tutaj władać, by wespół z małżonkiem rządzić ogromnym królestwem. Cofnęła się pamięcią do trudnej i długiej podróży do Polski. Dni w deszczu i śniegu, lodowaty wicher przewiewający do szpiku kości nadwątliły jej siły. Oblodzone stoki Alp lśniły w zdradliwym słońcu. Przeprawa przez górskie przełęcze i rozwścieczone górskie potoki omal nie pochłonęła kilku istnień. Królowa i jej damy jechały na mułach, których kopyta ślizgały się po mokrych skalnych traktach albo grzęzły w błocie. Po miesiącach podróży ujrzano Wiedeń, potem Śląsk, gdzie na królową od wielu dni oczekiwali tamtejsi książęta, by odprowadzić ją do Krakowa. Z biegiem dni słońce świeciło coraz mocniej. Bona i jej damy grzały się w jego cieple. Wreszcie postawiła stopę na polskiej ziemi. Zadziwił ją ten olbrzymi kraj. Przemierzając Śląsk i Małopolskę, mijała miasta porozrzucane na olbrzymich połaciach ziemi, słabo zaludnione, jakże inne od miast italskich. Zachwyciły ją lasy ciągnące się w nieskończoność, bezkresne łąki i pola. Jeszcze nie doświadczyła przenikliwego chłodu mroźnych zim i nie posmakowała cierpkich owoców tej ziemi. Czuła, że to jest jej królestwo.

Mikołaj Rej: Bona, królowa polska

Bona była przezwiskiem, skutkiem – jako komu.

Wielkiej była zacności i z wielkiego domu.

Rozum miała, że i dziś ta niewieścia główka

Sławna w Polszcze, i długo pamiętne jej słówka.

Włoszka była, z narodu, gdzie się rozum rodzi,

Naślachetniejszy klejnot. Lecz, co nazbyt, szkodzi.

Tam się ta zacna pani z młodości ćwiczyła,

Gadajże, którego z tych więcej zachwyciła

Czasy królowej Bony w Polsce to moda na włoskość w kulturze polskiej. Moda ta szerzyła się przede wszystkim w środowisku dworskim oraz wśród absolwentów włoskich uniwersytetów, a należeli do nich wybitni twórcy, tacy jak Jan Kochanowski czy Łukasz Górnicki. Bona Sforza sprowadziła do Polski wiele warzyw wraz z ich nazwami, które stały się zapożyczeniami włoskimi w polszczyźnie. Oprócz pożyczek kulinarnych do języka polskiego (a tym samym ich desygnaty do kultury polskiej) zaadaptowano również wyrazy związane z ogrodnictwem, bankowością, sztukami pięknymi. Warto wkazać choć niektóre italianizmy:

kulinaria: kalafior < caoli fiori (co moglibyśmy oddać polskim wyrażeniem kapusta-kwiat), kalarepa < cauolo rapa, karczoch < carciofo, szparagi < asparago, sałata < insalata, pomidor < pomodoro, marcepan < marzapane, życie dworskie i architektura: bankiet < banchetto, pałac < palazzo, fontanna < fontana.
Warto tu wskazać dwa wyrazy, które wydają nam się bardzo współczesne, nie przypuszczamy, że zawdzięczamy je również królowej Bonie – to impreza < impresa („Rozwój znaczeniowy wyrazu polskiego przebiegał następująco: ‘przedsięwzięcie’ > ‘przedsięwzięcie z udziałem publiczności (widowisko, koncert)’ > ‘spotkanie towarzyskie’” Wielki słownik języka polskiego, wsjp.pl) i pompa w znaczeniu ‘przepych’.

Dziś język polski przejmuje i adaptuje kolejne włoskie nazwy potraw, z których część zachowuje włoską pisownię i nieodmienność – spaghetti, gnocchi, inne zachowują pisownię obcą, ale podlegają polskiej odmianie – pizza, z pizzą, o pizzy, jeszcze inne są tłumaczone, są kalkami – sos boloński < bolognese, albo (co jest swoistym kuriozum) utrzymują włoską oryginalną pisownię, np. lasagne, a w języku mówionym mają spolszczoną wymowę, są umieszczone w żeńskim paradygmacie z końcówką -a i podlegają pełnej odmianie: [lazańja], [lazańją], [o lazańji]. Warto też wskazać wyraz pasta (z włoskiego pasta ‘ciasto, makaron’), który zaczyna wypierać wcześniejsze – też przecież będące włoskim zapożyczeniem – makarony (< maccherone) i tym samym traci swoje wcześniejsze polskie kulinarne znaczenie ‘jednolita masa, najczęściej do smarowania pieczywa’.