Przebudowa Polski i koniec dynastii Piastów

Syn Władysława Łokietka, Kazimierz, miał kontynuować dzieło ojca. Przed śmiercią Łokietek w obecności świadków powierzył mu ważne zdanie: książę powinien odzyskać terytorium, które zajęli Krzyżacy. Były to Kujawy, ziemia dobrzyńska i Pomorze Gdańskie. Kazimierz panował w Małopolsce i Wielkopolsce, ale rozdzielały je ziemie należące do innych książąt. Z kolei niektóre księstwa śląskie uznawały zwierzchnictwo czeskie, a Królestwo Polskie znajdowało się w stanie wojny z Czechami. W 1333 roku Kazimierz został koronowany na króla Polski, jednak dla zwierzchników państw europejskich był tylko władcą Krakowa, a prawowitym królem Polski był Jan Luksemburski, władca Czech. Kazimierz zapłacił wysoką cenę za to, aby Jan zrzekł się prawa do tronu polskiego.

Kazimierz musiał szukać sojuszników w Europie. Nadawały się do tego dwa państwa – Węgry i Litwa. Z Litwą król nie mógł się przyjaźnić, gdyż zachodnie państwa bardzo źle widziałyby komitywę z pogańskim krajem. Sojusznikiem numer jeden zostały więc Węgry. Kazimierz podpisał dokument, który mówił, że jeśli nie będzie mieć syna, korona polska przypadnie Andegawenom (dynastii węgierskiej).

Za panowania Kazimierza powstała idea Korony Królestwa Polskiego. Według postanowień Korona miała być niepodzielna i niezależna od króla (król nie mógł rządzić już krajem jak swoją własnością). Polska stała się silniejsza. W 1364 roku odbył się zjazd krakowski, na który zaproszono Karola IV (cesarza rzymskiego i króla Czech), Ludwika Węgierskiego, królów Danii i Cypru. Obecność tych władców oznaczała, że Korona liczy się w Europie. Dobre decyzje Kazimierza pozwoliły powołać radę królewską, czyli instytucję doradczą. Zostały zreformowane: administracja, sądy i gospodarka. Dzięki królowi zbudowano w Polsce ponad 70 nowych miast. Do dziś w Polsce o królu Kazimierzu mówi się, że „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną” (J. Długosz, Dzieje Polski).

Syn Władysława Łokietka powiększył terytorium Polski prawie trzykrotnie. Ustabilizował sytuację wewnętrzną i umocnił pozycję kraju w Europie. Nie udało mu się zdobyć Pomorza Gdańskiego i Śląska, ale imponujące jest, jak rozwinęła się Korona pod jego panowaniem. Dziś władcę nazywamy Kazimierzem Wielkim.

Król był czterokrotnie żonaty, ale nie miał syna z prawego łoża. Do tej pory wszyscy polscy władcy pochodzili z jednej dynastii. Oficjalnie uważa się, że dynastia ta zaczęła się od księcia Mieszka I. Królowie i książęta tworzyli jedną rodzinę, którą nazywamy Piastami. Każdy książę i król przekazywał władzę najstarszemu synowi. Tak uczynił Mieszko I, tak było podczas rozbicia dzielnicowego, a także już po nim. Korona zostawała w rodzinie, dlatego priorytetem każdego z Piastów było posiadanie syna.

Pierwszą żoną Kazimierza była Aldona Anna Giedyminówna i z tego małżeństwa narodziły się dwie córki. Po śmierci Aldony król ożenił się z Adelajdą Heską, która okazała się bezpłodna. Małżonkowie przez trzynaście lat nie doczekali się potomstwa, więc Kazimierz postanowił się rozwieść, ale musiał prosić o zgodę papieża. Starania króla nie zakończyły się sukcesem, jednak dla Kazimierza to nie był problem i zawarł kolejne małżeństwo. Żoną numer trzy była Krystyna Rokiczana, z którą też nie doczekał się dzieci. Kazimierz był tym bardzo sfrustrowany. Nadal nie miał rozwodu, ale nie przeszkodziło mu to ożenić się po raz czwarty. Małżeństwo z Jadwigą też było nielegalne, bo oficjalnie król nadal był mężem Adelajdy. Papież jednak zgodził się uznać dzieci z tego związku. Na tym zależało Kazimierzowi – w końcu czekał na syna. Bezskutecznie, Jadwiga urodziła trzy córki.

Kazimierz nie miał wyjścia, musiał poszukać przyszłego króla Polski trochę dalej. Już w 1339 roku na zjeździe w Wyszehradzie ustalił z węgierską dynastią Andegawenów, że korona trafi w ich ręce, jeśli umrze, nie mając syna z prawego łoża. Król Węgier, Ludwik, był siostrzeńcem Kazimierza Wielkiego. W 1369 roku polski król potwierdził tę decyzję. Tak też się stało. Kazimierz zmarł w 1370 roku, a dziesięć dni po jego pogrzebie Ludwik koronował się na króla Polski. Dynastia Piastów straciła koronę. Od tej pory w Polsce rządzili Andegawenowie. Ludwik Węgierski nie czuł się jednak dobrze w Polsce. Mianował namiestników, którzy mieli rządzić krajem w jego imieniu, a sam wrócił na Węgry. W 1374 r. w Koszycach podpisał dokument, który dał polskiej szlachcie nowe przywileje, a w zamian za to na tronie Polski po jego śmierci mogła zasiąść jego córka. Gdyby król Kazimierz sam pomyślał o osadzeniu na polskim tronie córki, pewnie historia Polski potoczyłaby się inaczej.

Przejdź dalej

Trzeba i warto wiedzieć

EKONOMIA

W 1367 roku Kazimierz Wielki zapoczątkował wytwarzanie monet groszowych (grosz krakowski). Za około 90 groszy można było kupić konia. Od 1995 roku wizerunek Kazimierza Wielkiego widnieje na banknocie pięćdziesięciozłotowym (50 PLN).

GEOGRAFIA

Kowal, miasto w województwie kujawsko-pomorskim, to miejsce urodzenia Kazimierza Wielkiego. W 2010 roku odsłonięto tu siedmiometrowy pomnik króla. Inne monumenty poświęcone temu władcy znajdują się np. w Skawinie, Niepołomicach i Dębicy. Z kolei w Bydgoszczy znajduje się park im. Kazimierza Wielkiego, na pamiątkę nadania przez króla Bydgoszczy praw miejskich.

ROZWÓJ MIAST

Kazimierz Wielki ufundował budowę ponad pięćdziesięciu zamków, murów obronnych i warowni, m.in. w: Będzinie, Czorsztynie, Olkuszu, Kole, Ojcowie, Przemyślu i Bydgoszczy.

Teksty autentyczne

O narodzinach Kazimierza

Dnia 30 kwietnia 1310 roku, w miasteczku Kowale w ziemi kujawskiej, księżna Jadwiga, żona Władysława Łokietka, powiła syna Kazimierza, którego urodzenie i kolebkę osądziłem za godne osobnej wzmianki, aby ją przesłać potomnym czasom.

[Jan Długosz, Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, 1455–1480]

O zjeździe krakowskim

Jaka była wesołość na tej uczcie, jaka wspaniałość, sława i obfitość – opisać nie podobna, chyba powiedzieć tylko, że wszystkim dawano więcej niż sobie życzyli.

[Kronika katedralna krakowska, XIV wiek]

Kazimierz Wielki o założeniu Akademii Krakowskiej

Pragnąc gorąco jako obowiązani jesteśmy, aby rzecz każda pożyteczna i wszelkie powodzenie rodzaju ludzkiego wzmagało się, w przekonaniu, że się to duchownym i poddanym naszego państwa przyda, w mieście naszym Krakowie postanowiliśmy miejsce wyznaczyć, gdzie by studium powszechne we wszelkiej nauce dozwolonej się rozwijało. I niech będzie perłą wiedzy przemożnej, aby wydawało ludzi dojrzałością rady znamienitych, cnót ozdobą jaśniejących, różnej wiedzy kierunków pełnych; niech będzie tam nauki źródło dobroczynne, z którego czerpać będą mogli wszyscy pragnący się oświecić naukowo.

[Jerzy Wyrozumski, Kazimierz Wielki, 1986]

O inwestycjach w budowy zamków, murów, warowni

Tak tedy król ten ponad wszystkich monarchów polskich dzielnie rządził rzeczą pospolitą; albowiem jak drugi Salomon podniósł do wielkości dzieła swoje — murował miasta, zamki, domy. Naprzód ozdobił zamek krakowski podziwienia godnemi domami, wieżami, rzeźbą, malowidłem, dachami wielkiej piękności. Naprzeciw zaś zamku krakowskiego, po drugiej stronie Wisły, około kościoła, który się nazywa Skałką, wymurował miasto, które od imienia swego nazwał Kazimierzem, jak również wiele innych miast, jako to — Wieliczkę i Skawinę, Lanckoronę, zamek Olkusz, Będzin, Lelów, miasto i zamek Czorsztyn, zamek Niepołomice, zamek Ojców, zamek Krzepice, zamek w ziemi sandomierskiej i samo miasto Sandomierz, Wiślicę, Szydłów, Radom, Opoczno, Wąwolnicę, miasto Lublin, miasto i zamek w Sieciechowie, w Solcu, w Zawichoście, zamek w Nowem Mieście zwanem Korczyn, w (Wielko-)Polsce Kalisz, Pyzdry, Stawiszyn — miasta, Konin miasto i zamek, w Nakle, w Wieluniu, w Międzyrzecu, w Ostrzeszowie — zamki, Wieluń miasto, Bolesławiec zamek, w ziemi kujawskiej Kruszwicę, Złotoryę, Przedecz, Bydgoszcz; w ziemi sieradzkiej obronny zamek Piotrków, miasto Brzeźnicę i zamek; w ziemi łęczyckiej samo miasto i zamek (Łęczyca), w Inowłodziu miasto i zamek; na Mazowszu miasto Płock, zamek zaś, który poprzednio był otoczony jednym tylko murem, drugim opasał murem; w ziemi ruskiej miasto Lamburg, inaczej Lwów, i dwa zamki, zamek Przemyśl, zamek i miasto Sanok, miasto Krosno, Lubaczów, Trębowlę, Halicz, Tustań zamki. Wszystkie te miasta i zamki bardzo mocnemi murami, domami i wysokiemi wieżami, nadzwyczaj głębokiemi rowami i innemi urządzeniami obronnemi otoczył, na ozdobę narodowi, na schronienie i opiekę królestwa polskiego. Za czasów tego króla, w lasach, gajach i dąbrowach tyle założono wsi i miast, ile bodaj nie powstało kiedy indziej w królestwie polskiem.

[Kronika Janka z Czarnkowa, XIV wiek]

Historia w języku

W województwie lubelskim znajduje się Kazimierz Dolny nad Wisłą – urokliwe miasteczko z pięknym rynkiem. Założenie miasta oraz budowę zamku obronnego legenda przypisuje Kazimierzowi Wielkiemu. Z kolei w województwie świętokrzyskim, nad Nidzicą leży miejscowość Kazimierza Wielka. Wieś na przełomie XIV i XV w. należała od rodziny Kazimierskich – jej nazwa nie jest więc związana z królem Kazimierzem Wielkim.

Od nazw własnych można w języku polskim często tworzyć więcej niż jedną formę przymiotnikową: kazimierzowski – to należący do Kazimierza (człowieka bądź miasta), np. Pałac Kazimierzowski (choć poprawna jest również forma: Pałac Kazimierowski), rynek kazimierzowski; kazimierski – może się odnosi do Kazimierza Dolnego, ale częściej do Kazimierzy Wielkiej. Dwa różne przymiotniki można też utworzyć od nazw miast: Zabrze (zabrski i zabrzański), Leszno (leszczyński i leszneński), Kościerzyna (kościerzyński i kościerski).

Imię Kazimierz nie jest dziś w Polsce zbyt popularne – w 2017 r. znalazło się na 82. miejscu wśród imion nadawanych chłopcom urodzonym w tymże roku, otrzymało je 346 dzieci. Jak większość imion w Polsce jest ono podstawą wielu zdrobnień: Kazik, Kazio, Kaziu, Kazek, Kazeczek, Kaziczek, Kazimier, Kaziuk, Kaziulek, Kaziunio, Kaziutek, Kaziuś. Imię w zdrobniałej formie spopularyzowała piosenka zatytułowana Kaziu, zakochaj się, dedykowana Kazimierzowi Kutzowi, wybitnemu reżyserowi polskiemu, w wykonaniu jego dalekiej kuzynki Zofii Kucówny i kultowego Kabaretu Starszych Panów.

Ciekawostki
z innych krajów

Król Kazimierz Wielki, nadając w dokumencie lokacyjnym z 1356 roku miastu Lwów prawo magdeburskie, pozwolił Rusinom, Tatarom, Żydom i Ormianom sądzić się według swych praw, potwierdzając tym samym podstawowe zręby ich samorządności w ramach miasta. Pozwolił zachować swe zwyczaje „aliis gentibus, habitantibus in eadem civitate, videlicet Ormenis” (innym narodom zamieszkałym w tym mieście, a mianowicie Ormianom).

20 stycznia 1367 r. wystawił pierwszy dokument adresowany tylko do Ormian. Dotyczył on pierwszego ormiańskiego biskupa Lwowa, Grzegorza. W dokumencie sprzed 650 lat czytamy, że ze względu na to, że biskup wykazał się wiernością wobec Kazimierza Wielkiego, król pozwala mu na założenie we Lwowie rezydencji biskupiej oraz na pozostanie przy prawie i wierze „w sposób i według zwyczajów Ormian”. Przywilej ten zatwierdzał ich odrębność religijną, samorządową i sądowniczą.

[https://radioniepokalanow.pl/mazowsze-wielokulturowe-w-strachowce-odslonieto-pomnik-krola-kazimierza-wielkiego/]

Wydarzenia w tekstach kultury i mediach

Kliknij na konkretny tytuł, a przeniesiesz się na stronę z informacjami o nim

Film, serial

  • Kazimierz Wielki i jego czasy, cz.1 i 2, film edukacyjny, platforma YouTube (kanał: Kazimierz Wielki), 2015;
  • Kazimierz Wielki – jak zbudował potęgę Polski, film edukacyjny, platforma YouTube (kanał: Historia Prawdziwa), 2019.
  • Podróż za jeden uśmiech W Kazimierzu Dolnym nad Wisłą był kręcony – na podstawie książki Adama Bahdaja – jeden z kultowych filmów i seriali dla młodzieży, (1971).

Literatura

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Gry wideo

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Humor

  • Bigamista Wielki – Kazimierz Wielki, film edukacyjny, platforma YouTube (kanał: Historia bez cenzury), 2014;

Muzyka

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Sztuka

  • Wnętrze grobu Kazimierza Wielkiego, Jan Matejko , obraz olejny, 1869 (obraz można zobaczyć w Muzeum Narodowym w Krakowie);
  • Powtórne zajęcie Rusi. Bogactwo i oświata. R.P., Jan Matejko, obraz olejny, 1888 (obraz można zobaczyć w Muzeum Narodowym w Warszawie);
  • Kazimierz Wielki, Ksawery Pillati, rysunek, 1888 (cykl: Wizerunki książąt i królów polskich).

Inne

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Ćwiczenia

1. Które z dokonań króla Kazimierza Wielkiego uważasz za najważniejsze? Dlaczego? Kazimierzowi nadano przydomek „Wielki”. Czy uważasz, że to trafne określenie? Dlaczego?

Napisz krótką rozprawkę i wyślij ją na maila swojemu nauczycielowi.

3. W zjeździe krakowskim uczestniczyli królowie: Polski, Czech, Danii, Cypru i Węgier. Jak nazywają się dziś obywatele tych i innych państw?

Podpowiedź: Polska – Polak

4. Proszę zamienić aspekt czasownika z niedokonanego na dokonany. W razie problemów proszę wrócić do tekstu.

5. Proszę uzupełnić tekst właściwymi formami nazw miast: Kazimierz Dolny i Kazimierza Wielka.

Postanowiłam w tym roku pojechać podczas wakacji do (a) K......................... D......................... i do (b) K......................... W......................... Przyglądałam się uważnie (c) K......................... D......................... i (d) K......................... W......................... na mapie i postanowiłam, że najpierw zwiedzę właśnie (e)K......................... D........................., a potem (f) K......................... W......................... Z (g) K......................... D......................... łączyły mnie wspomnienia z dzieciństwa, ale z (h) K......................... W......................... nie miałam dotąd nic wspólnego. Postanowiłam kupić przewodniki i dowiedzieć się czegoś więcej o (i) K......................... D......................... i o (j) K......................... W......................... Przeczytałam i zachwyciłam się: o! (k) K......................... D........................., o moja (l) K......................... W......................... – jestem coraz bliżej!

Chcesz wysłać swoje odpowiedzi na maila?

Nagrania

Źródła

S. Szczur, Historia Polski: Średniowiecze, Kraków 2002.

 

P. Jasienica, Polska Piastów, Warszawa 2007.

 

J. Dobosz, J. Jaskulski i in., Słownik władców polskich, Poznań 1999.

 

J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Wrocław 1986.

 

H. Samsonowicz, Łokietkowe czasy, Kraków 1989.

 

J. Dąbrowski, Kazimierz Wielki: Twórca Korony Królestwa Polskiego, Kraków 2007.

 

S. Sroka, Kazimierz III Wielki, w: Piastowie: Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, T. Jurek i in., Kraków 1999.

 

https://www.polskatradycja.pl/historia-polski/ostatni-piastowie-i-andegawenowie/227-ludwik-andegawenski.html [dostęp: 16.01.2020].