Unia brzeska

W 1054 roku rozpoczął się trwały rozbrat między Kościołem rzymskokatolickim a Kościołem bizantyjskim (prawosławnym). Przez wieki próbowano zjednoczyć Kościoły, jednak zawsze kończyło się to niepowodzeniem. Co doprowadziło do synodu w Brześciu w 1596 roku? Do dziś wokół unii brzeskiej toczą się spory związane z jej przyczynami i konsekwencjami.

Pod koniec XVI wieku Kościół katolicki przeżywał wielki kryzys. W Europie stale toczyły się walki pomiędzy luteranami, kalwinistami, anglikanami itd. Ostro krytykowano biskupów i księży. Z kolei Cerkiew prawosławna rozwijała się bardzo dynamicznie – budowano nowe kościoły i szybko pozyskiwano wiernych. Część episkopatu prawosławnego chciała podnieść rangę prawosławia na ziemiach Rzeczypospolitej i mieć wpływ na życie polityczne Obojga Narodów. Prawosławni biskupi uważali, że unia jest świetnym pretekstem do rozpoczęcia dialogu na temat różnic dzielących oba Kościoły i do znalezienia pokojowych rozwiązań. Zależało im przede wszystkim na takim skomponowaniu treści porozumienia, które nie będzie naruszało dogmatów Cerkwi wschodniej. Gdy przedstawiciele Kościoła łacińskiego, króla Zygmunta III Wazy i Cerkwi przyjechali do Rzymu, by porozmawiać o unii, nie chciano ich przyjąć. Papież uważał, że tylko przyłączenie się do Kościoła katolickiego i uznanie władzy Rzymu daje szanse na zbawienie. Protestanci, prawosławni i wszyscy inni wyznawcy siostrzanych – w gruncie rzeczy – religii zostali uznani za heretyków. Papież nie miał zamiaru dyskutować o ugodach, różnicach religijnych i kalendarzowych. Sprawa została postawiona jasno – wyznawcy prawosławia muszą przyjąć jurysdykcję papieską. Po długich rozmowach i wielu wątpliwościach biskupi prawosławni zdecydowali się na przyjęcie papieskich warunków i złożyli wyznanie wiary – Kościół prawosławny oficjalnie został podporządkowany papieżowi. Po powrocie do Rzeczpospolitej biskupi zostali nazwani zdrajcami i część duchowieństwa prawosławnego przestała uznawać ich za władzę.

Unia brzeska nie rozwiązała problemów. Co prawda część Cerkwi wschodniej uznała władzę papieża, tworząc Kościół unicki, jednak większość była stanowczo przeciwna. Rozpoczął się czas konfliktów i podziałów. W konsekwencji dochodziło do licznych wojen z Kozakami – różnice na tle religijnym były jednym z powodów powstania Chmielnickiego.

Przejdź dalej

Trzeba i warto wiedzieć

GEOGRAFIA

Brześć – obecnie miasto na Białorusi, u ujścia rzeki Muchawiec do Bugu, w przeszłości zwane też Brześciem Litewskim oraz Brześciem nad Bugiem. Początki miasta sięgają XI wieku.

HISTORIA

Klemens VIII – sprawował funkcję zwierzchnika Kościoła katolickiego od 30 stycznia 1592 do 3 marca 1605 roku.

ZNANI POLACY

Zygmunt III Waza – król Polski i wielki książę litewski w latach 1587-1632, król Szwecji. W latach 1592-1599 stał na czele unii polsko-szwedzkiej. Syn króla Szwecji Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki, wnuk króla Zygmunta Starego i królowej Bony.

Piotr Skarga (1536-1612) – jezuita, teolog i pisarz, jeden z przedstawicieli kontrreformacji, był kaznodzieją na dworze Zygmunta III Wazy.

LITERATURA

Kazania sejmowe to wydany w 1597 roku zbiór ośmiu kazań napisanych przez Piotra Skargę. Utwór jest przykładem połączenia myśli politycznej i teologicznej. Autor diagnozuje „liczne choroby” Rzeczypospolitej i proponuje różne kierunki reformy państwa. Skarga jest przeciwnikiem reformacji, nawołuje do umocnienia władzy królewskiej i utrzymania dominacji Kościoła katolickiego w Polsce. Krytycznie odnosi się do obyczajów szlachty. Mimo iż Kazania sejmowe w tytule przywołują ustną formę wypowiedzi duchownego do wiernych, nigdy nie zostały wygłoszone.

RELIGIA

Kościół unicki – powstał na ziemiach Rzeczypospolitej w wyniku unii brzeskiej, wyznawcy tej wspólnoty zachowali obrządek prawosławny, ale uznali zwierzchnictwo papieża.

Teksty autentyczne

O herezji

Piotr Skarga, Kazania sejmowe (fragment kazania 5.), https://literat.ug.edu.pl/skarga/0005.htm, dostęp: 01.10.2020

Katolicka wiara ludzie w zgodzie zatrzymawa.

Do tej jedności i zgody wiara święta katolicka dziwnie ludzie zaprawuje i w niej mocno zatrzymawa. Bo każe wszytkim wiernym być jako bratom u jednego ojca i w domu jednym: Matt. 23 [8]. „Wszyscy wy – mówi Pan Bóg – bracia sobie jesteście”. Luc. 12 [13-14]. Joan. 10 [16]. Luc. 12 [37]. Nie każe się im dziedzictwem dzielić, jako sam Pan rozdziałów czynić między bracią nie chciał. W jednym domu wszytkim się i w jednej owczarni, i pod jednym pasterzem wszytkim zamykać i u jednego stołu świętego nauki i sakramentów zasiadać, i z jednej szpiżarniej i skarbnice potrzeb i żywności swojej patrzyć rozkazał. Jedna u katolików wiara, jedne sakramenta, jeden pasterz i gospodarz. Nie dopuszcza Kościół schizmy ani odszczepieństwa, ani heretyctwa. Abo się zgadzaj, abo bądź wyklęty i z domu wypadaj, a między bracią niezgody nie rozsiewaj.

Naprawić łacno zgodę u katolików.

Gdy się u katolików bracia powadzą, wnet że się zgadzać muszą, bo jednego sędziego mają, na którego rozsądku przestają. Niezgodnym pogrożą, iż im grzechów nie odpuszczą, iż je od używania tajemnic Boskich odpędzą. I tak wnet się do jedności wrócić muszą.

Heretyctwo zgody nie umie.

Lecz u heretyków, wedle nauki i zwyczaju ich, takiego do jedności i zgody nie masz sposobiania. Bo nigdy z jedną wiarą i nauką nie idą, ale z wielą wiar i nauk. Nie mają, ani chcą mieć sędziego o wiarę i Pisma rozumienie, na którego by się rozsądek dali.

Na żadnego się sędziego nie dają.

Mówią: Pismo nas i statut niechaj sądzi – jakoby swary bez żywego sędziego skończyć się mogły. Każdy z nich ma swój upór i hardość rozumu swego, w której drugiemu nie ustąpi, i tak jako Mędrzec mówi: „Między pysznymi zawżdy swary rostą”. Nie gaszą niezgody około wiary, ale ją podniecają, mówiąc i źle apostolskie słowa przywodząc:

„Niech każdy w swoim rozumieniu okwituje”, co Apostoł rzekł około rzeczy wolnych i wiary nie dzielących, jako są ceremonije.

Gdzie w duchownych rzeczach zgody nie masz, tam jej i około świeckich nie będzie.

A gdzie około wiary i rzeczy Boskich zgody nie masz, tam i w rzeczach świeckich, i w policyjej być nie może. Gdyż rzeczy świeckie służyć duchownym mają; kto inaksze ma duchowne i inaksze też i o świeckich rozumienie mieć musi. Jako mularz inakszą do swego murowania materyją, a inakszą cieśla do swego budowania bierze, i tak ją przyprawuje, jako mu do jego końca potrzeba, tak heretyk i katolik inaczej o Rzeczyposp[olitej] sądzić musi, jako któremu do zatrzymania wiary swojej potrzeba. Zgoda tedy około spraw Rzeczypospolitej] między nimi stać nie może i biada być musi tej Rzeczypospolitej], o której niezgodni z sobą w wierze radzą i obmyślają. To nieszczęście. Boże, aby na was nie poległo!

Różność wiar prawej przyjaźni przeszkadza.

A k temu różność wiar odejmuje prawą przyjaźń między ludźmi. Bo człowiek podobnego sobie przyjaciela szuka, a od różnego i inakszego niźli on ucieka. Ta podobność od dusze się i rozumienia o rzeczach Boskich, na których wszytko należy, poczyna. Jeśli kto inaczej o Bogu i zbawieniu rozumie niźli ja, trudna mi z nim miłość; zgodzić się z nim w czym do czasu mogę, ale go zupełnie miłować nie mogę.

Równość wyznań a unia brzeska

Rozmowa z prof. Andrzejem Sulimą-Kamińskim (fragment), https://muzhp.pl/pl/e/27/podpisanie-aktu-unii-brzeskiej, dostęp: 01.10.2020

Nie tak dawno ukazała się książka pewnego angielskiego historyka, w której podważał on ugruntowany w polskiej historiografii pogląd o równości różnych wyznań w obrębie Rzeczypospolitej. Czy rzeczywiście można powiedzieć, że polska tolerancja była fasadowa, a jej mit powstał przez porównanie sytuacji w Polsce z innymi krajami europejskimi, którymi co jakiś czas targały krwawe wojny na tle wyznaniowymi?

W Kościołach istniało zawsze głębokie przekonanie, zupełnie zresztą zrozumiałe, że ich własna religia jest jedyną słuszną. Pociągało ono jednak za sobą poważne konsekwencje. Bierze się to z głównego założenia, które mówi, że jeżeli człowiek ma być zbawiony, może się to dokonać tylko w tej konkretnej religii. Nie stanowi to zapewne dobrego wstępu do tolerancji. Kościołom na terenie Rzeczypospolitej tolerancja została narzucona. Chociaż we wszystkich Kościołach istnieli ludzie popierający tolerancję, wynikało to najczęściej z dążenia do ekumeniczności, jednak trudno było im przyjąć tolerancję jako zasadę. Wierzyli oni bowiem, że jeśli nie nawrócą zabłąkanego brata, zanim umrze, to po śmierci znajdzie się w piekle, a oni będą za to odpowiedzialni.

Na te zagadnienia trzeba patrzeć z punktu widzenia politycznego. Nie tylko w Rzeczypospolitej tolerancję narzucał władca po to, aby uzyskać spokój religijny w państwie. Najlepszym przykładem jest Turcja otomańska – kraj niedemokratyczny, niby niedbający o prawa ludności, a jednak tolerancja była tam przestrzegana, właśnie ze względów politycznych. U nas natomiast mamy do czynienia z taką sytuacją głównie w okresie, w którym tworzy się społeczeństwo obywatelskie. Na początku była szlachta rozmaitych wyznań, głównie katolicka i prawosławna, ale też luterańska, kalwińska czy ariańska. Miały one do wyboru albo utrzymać solidarność obywatelską w walce o prawa, albo też dla dobra własnego Kościoła, wzorem Niemiec czy Francji, walczyć o prawo i pierwszeństwo jednego Kościoła.

Jak w tym kontekście rysuje się kwestia unii brzeskiej? Jaki był jej właściwy cel i dlaczego jej zawiązanie było aż tak kłopotliwe?

Sprawa unii brzeskiej jest bardzo trudna. Wywołała olbrzymie napięcie emocjonalne, obrosła rozległą legendą i historiografią. W takich okolicznościach trzeba pamiętać o początkach, a więc o tym, że o zbliżenie obydwu Kościołów – prawosławnego i katolickiego – zabiegano od dawna. Myślę, że Halecki bardzo ładnie już to kiedyś wyjaśnił. Można to pokazać nawet na materiale dotyczącym nie tylko ziem Rzeczypospolitej, ale Włoch, w których oddziaływanie prawosławia, szczególnie na południu albo w okolicach Akwilei, było bardzo silne. Dążenie do zawarcia unii jest bardzo stare. Niemniej z drugiej strony, np. w Moskwie, istniało silne dążenie do zachowania odrębności politycznej. […]

Historia w języku

Wyraz cerkiew w języku polskim ma bardzo niepewne pochodzenie. Historycy języka uważają, że ten wyraz dostał się do języków południowosłowiańskich prawdopodobnie w połowie I tysiąclecia z języka Gotów, choć Aleksander Brückner domniemywał, że to Bawarowie dali tę pożyczkę. Wszyscy jednak dość jednoznacznie zgadzają się z tezą, że zapożyczenie to do wszystkich języków słowiańskich dostało się dzięki przekładom Pisma Świętego dokonanym przez Cyryla i Metodego. Cerkiew od początku miała znaczenie ‘zgromadzenie wiernych’ i ‘świątynia’. Miała więc znaczenie takie samo jak kościół – w takich znaczenia notuje wyrazy Słownik staropolski. Już jednak w XVI w. w znaczeniu budowli sakralnej zaczyna ogrniczać swój zakres do obrządku wschodniego chrześcijaństwa. Słownik języka polskiego Samueela Bogumiła Lindego z XIX w. rozróżnia już wyraźnie zakresy wyrazów: kościół i cerkiew. Z biegiem czasu zaczęto odcczuwać ten wyraz jako ruski z pochodzenia.

Ciekawostki
z innych krajów

WŁOCHY

We Florencji, w katedrze Santa Maria de Fiore, w 1439 roku podpisano tzw. unię florencką między Kościołami katolickim i prawosławnym: przedstawiciele prawosławia zaakceptowali m.in. władzę papieża.

POLSKA

W Supraślu w 1683 roku otwarto pierwszą drukarnię greckokatolicką (unicką)

Wydarzenia w tekstach kultury i mediach

Kliknij na konkretny tytuł, a przeniesiesz się na stronę z informacjami o nim

Film, serial

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Literatura

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Gry wideo

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Humor

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Muzyka

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Sztuka

  • Chrzest księcia Włodzimierza w Korsuniu*, Fiodor Bronnikow obraz olejny, 1881;
  • Kazanie Skargi, Jan Matejko, obraz olejny, 1862-64.

Inne

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Ćwiczenia

1. Jak nazywają się wyznawcy różnych odłamów religii chrześcijańskiej?

Podpowiedź: katolicyzm – katolicy

2. Przypisz słowa związane z prawosławiem do definicji.

Słowa do przypisania: 1. cerkiew 2. ikonostas 3. pop 4. ikona 5. batiuszka

3. Napisz formy mianownika liczby mnogiej podanych rzeczowników.

4. Wyznawcy różnych religii na jednym terenie: jak żyć w zgodzie? Napisz wypracowanie (180-200 słów).

Wyślij napisane wypracowanie mailem do swojego nauczyciela.

Chcesz wysłać swoje odpowiedzi na maila?

Nagrania