ZNANI POLACY

Michał Korybut Wiśniowiecki (1640-1673) – elekcyjny król polski w okresie 1669-1673, wielki książę litewski, pochowany w krypcie św. Leonarda w katedrze na Wawelu w Krakowie.

Jerzy Wołodyjowski (1620-1672) – żołnierz polski w chorągwi hetmana Jana Sobieskiego, pochodził z Podola, zginął podczas obrony twierdzy w Kamieńcu Podolskim, był pierwowzorem postaci Michała Wołodyjowskiego z powieści Henryka Sienkiewicza.

GEOGRAFIA

Podole to kraina historyczna na Wyżynie Podolskiej, w północnym dorzeczu Dniestru, obecnie leży w granicach Ukrainy oraz Mołdawii, zamieszkana już od czasów prehistorycznych. Przed rozbiorami kraina ta była bardzo ważna dla Polski z uwagi na urodzajne ziemie, a także zabudowę obronną (liczne twierdze).

Henryk Sienkiewicz, Pan Wołodyjowski (fragment rozdziału LIII), https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/pan-wolodyjowski.html#s54, dostęp: 01.10.2020

Następnego dnia przyjechał pod Kamieniec sam wezyr na czele licznego wojska spahisów, janczarów i pospolitego ruszenia z Azji. Zrazu, sądząc po wielkiej liczbie sił, mniemano, że szturm przypuści, lecz jemu chodziło tylko o zlustrowanie murów. Przybyli z nim inżynierowie oglądali fortecę i nasypy ziemne. Naprzeciw wezyrowi wyszedł tym razem pan Myśliszewski z piechotą i oddziałem konnych ochotników. Zwodzono znów harce — i dla oblężonych pomyślnie, lecz nie tako świetnie jak dnia zeszłego. Wreszcie wezyr rozkazał janczarom ruszyć na próbę pod mury. Huk dział wstrząsnął zaraz miastem i zamkami. Janczarowie, podszedłszy pod kwaterę pana Podczaskiego, naraz z wielkim wrzaskiem wszyscy dali ognia, ale że i pan Podczaski odpowiedział natychmiast z góry bardzo celnymi strzałami i była obawa, że jazda może zajechać w bok janczarom, przeto ci nie zwłócząc ruszyli drogą żwaniecką i wrócili do głównego wojska.

Wieczorem przekradł się do miasta Czech pewien, który u janczar-agi był pajukiem i zbiegł po otrzymanych kijach w pięty. Dowiedziano się od niego, iż nieprzyjaciel obwarował się już w Żwańcu i zajął rozległe pola od wsi Dłużka. Wypytywano troskliwie zbiega, jakie też jest powszechne mniemanie między Turkami: czy Kamieniec zdobędą, czy nie? Ów odpowiedział, że duch w wojsku panuje dobry, a wróżby były pomyślne. Przed paru dniami przed sułtańskim namiotem podniósł się nagle z ziemi jakoby słup dymu, cienki u dołu, a rozszerzający się na kształt olbrzymiej kiści ku górze. Muftowie wytłumaczyli, że zjawisko owo oznacza, iż sława padyszacha niebios dosięgnie i że on właśnie będzie tym władcą, który skruszy nie zdobytą dotąd kamieniecką zaporę. Podniosło to wielce serca w wojsku. Turcy (mówił dalej zbieg) obawiają się pana hetmana Sobieskiego i odsieczy, z dawna bowiem została u nich pamięć o niebezpieczeństwie mierzenia się w otwartym polu z wojskami Rzeczypospolitej — i chętniej gotowi się potykać z Wenecjanami, z Węgrami lub jakimkolwiek innym narodem. Lecz że mają wiadomości, iż wojsk w Rzeczypospolitej nie masz, przeto tuszą powszechnie, że Kamieniec, choć nie bez trudu, zdobędą. Czarny Mustafa, kajmakan, radził wprost szturmem na mury uderzyć, lecz roztropniejszy wezyr woli regularnymi robotami miasto otoczyć i zasypać pociskami z dział. Sułtan, po pierwszych utarczkach, przechylił się do zdania wezyra, dlatego należy się spodziewać regularnego oblężenia.

Tak mówił zbieg. Słuchając tych wiadomości zmartwił się wielce pan Potocki i ksiądz biskup, i pan podkomorzy podolski, i pan Wołodyjowski, i wszyscy inni starsi oficerowie. Liczyli oni bowiem na szturmy i spodziewali się, że przy obronności miejsca zdołają je z wielkimi stratami dla nieprzyjaciela odeprzeć. Otóż wiadomo im było z doświadczenia, że przy szturmach oblegający ponoszą straty niezmierne, że każdy odbity atak wątli w nich ducha i dodaje odwagi oblężonym. Równie jak zbarascy rycerze zakochali się wreszcie w oporze, w bitwach, wycieczkach, tak mogli nabrać zamiłowania do boju i mieszczanie kamienieccy, zwłaszcza gdyby każdy zamach turecki kończył się klęską Turków, zwycięstwem kamieńczan. Natomiast regularne oblężenie, w którym kopanie aproszów, min i zaciąganie dział na pozycje wszystko znaczy, mogło tylko znużyć oblężonych, zwątlić ich ducha i skłonnymi do układów ich uczynić. Trudno zaś było liczyć na wycieczki, bo nie godziło się ogałacać murów z żołnierzy, czeladź zaś lub łyczkowie, wyprowadzeni za mury, z trudem zdołaliby zdzierżyć janczarom.

Rozważając to wszystko starsi oficerowie bardzo się pomartwili i szczęśliwy rezultat obrony mniej prawdopodobnym im się wydał. Jakoż i był mało prawdopodobny nie tylko ze względu na siły tureckie, ale i ze względu na nich samych. Pan Wołodyjowski był to żołnierz niezrównany i przesławny, ale nie miał w sobie majestatu wielkości. Kto w sobie słońce nosi, ten zdoła od razu wszystkich rozgrzać, kto zaś jest płomieniem, choćby najgorętszym, ten rozgrzewa tylko najbliższych. Tak było z małym rycerzem. Nie umiał on i nie mógł przelać w innych swego ducha, tak samo jak swej biegłości w szermierce. Pan Potocki, wódz naczelny, nie był wojownikiem, a przy tym brakło mu wiary w siebie, w drugich i Rzeczpospolitę. Ksiądz biskup liczył głównie na układy; brat jego miał ciężką rękę, ale i umysł nie lżejszy. Odsiecz była niepodobną, bo hetman, pan Sobieski, choć był wielkim, był naówczas bezsilnym. Bezsilnym był również król, bezsilną cała Rzeczpospolita.

Książka, film i serial nakręcone na podstawie trzeciej części Trylogii Henryka Sienkiewicza Pan Wołodyjowski kojarzą się z Dzikimi Polami, na których rozgrywa się spora część fabuły powieści oraz z Kamieńcem Podolskim i postaciami pułkownika Michała Jerzego Wołodyjowskiego i jego przyjaciela Szkota Haslinga Ketlinga oraz ich wielkich miłosci Basi z Jeziorkowskich oraz Krzysi Drohojowskiej. Obaj rycerze, żołnierze, pułkownicy zginęli w Kamieńcu Podolskim. Pan Wołodyjowski pozostawił też cytaty, które do dziś pamiętamy, pełnią więc funkcję „skrzydlatych słów”:

„Kęsim, kęsim, kęsim” (Azja Tuchajbejowicz) – okrzyk oznaczający obietnicę uśmiercenia kogoś poprzez ucięcie głowy, w przenośni: zemszczenia się na kimś, wyrzadzenia mu krzywdy.
„Nic to!” – słowa Michała Wołodyjowskiego do żony Basi, kiedy podjął decyzję o wysadzeniu się wraz z Ketlingiem w twierdzy kamienieckiej, będące prośbą, by pogodziła się z jego śmiercią i mogła żyć dalej. I dziś oznacza to potrzebę pogodzenia się z nieuniknionym.

„Tak zginął Wołodyjowski, Hektor kamieniecki, pierwszy żołnierz Rzeczypospolitej” – słowa oznaczające najwyższą pochwałę.

„Dla Boga, Panie Wołodyjowski! Larum grają! wojna! nieprzyjaciel w granicach! A ty się nie zrywasz? Szabli nie chytasz? Na koń nie siadasz?” – słowa księdza wypowiedziane w czasie pogrzebu Michała Wołodyjowskiego w kolegiacie w Stanisławowie (dziś: Iwano-Frankiwsk). Są wezwaniem do czynu, do działania.

Trzeba jednak stwierdzić, że najpopularniejsza, najlepiej pamiętana i najczęściej używana fraza z Trylogii to słowa wypowiedziane w drugiej jej części Potopie przez pułkownika Andrzeja Kmicica w czasie pojedynku z Michałem Wołodyjowskim: „Kończ waść, wstydu oszczędź!” w uznaniu przewagi rywala. Do dziś bywa stosowana w sytuacji, w której ktoś rozumie swoją niemoc, nieumiejętność, niekompetencję i chce uniknąć dalszego ośmieszania samego siebie.