Walka o przetrwanie i o życie

Życie w okupowanym kraju jest niezwykle skomplikowane. Ograniczenia, które wojna zwykle nakłada na cywili, wymuszają zawsze szybką zmianę stylu życia i dostosowanie się do sytuacji. Jednak II wojna światowa była pod tym względem wyjątkowa. W Warszawie i innych miastach powstały zamknięte dzielnice, w których zamieszkać mieli Żydzi. Wiedli tam życie, w którym każdy dzień był nieustanną walką o przetrwanie. Mieszkańcy getta nie mieli możliwości kontaktu ze światem zewnętrznym, brakowało im jedzenia, wody, rozprzestrzeniały się choroby. Ludzie tam mieszkający byli niedożywieni, zmęczeni i osłabieni.

Co pchnęło ich do walki? Jednym z powodów była na pewno zewnętrzna decyzja o likwidacji getta. Wszyscy, którzy tam mieszkali, mieli zostać zamordowani – w murach getta lub w jednym z obozów koncentracyjnych. Wtedy mieszkańcy getta zrozumieli, że nie mają już nic do stracenia, a brak pewności jutra tylko utwierdził ich w przekonaniu, że muszą ruszyć do walki. Powstanie w getcie warszawskim wybuchło 19 kwietnia 1943 roku. Jego ostatnim przywódcą został Marek Edelman, polski kardiolog i polityk, który w 1942 roku był jednym z założycieli Żydowskiej Organizacji Bojowej.

Naziści postanowili podpalić całe getto i ująć cywilów uciekających z płomieni. Powstańcy błagali o pomoc warszawiaków mieszkających po tzw. czystej, czyli aryjskiej stronie. Po upadku powstania w maju 1943 roku hitlerowcy w niezwykle brutalny sposób mordowali tych, którzy przeżyli.

Rok później – w sierpniu 1944 roku – wybuchło powstanie warszawskie, a powstańcy biorący w nim udział schroniły się w ruinach, które pozostały po getcie. Te osoby nazywane są warszawskimi Robinsonami, a nazwa ta pochodzi od tytułu książki Daniela Defoe o przygodach uwięzionego na wyspie (ocalałego) Robinsonie Crusoe. Jednym z ocalałych, dla którego ruiny stały się na jakiś czas domem, był między innymi polski kompozytor Władysław Szpilman.

Przejdź dalej

Trzeba i warto wiedzieć

HISTORIA

W Instytucie Pamięci Narodowej w Warszawie znajduje się Raport Stroopa – relacja z powstania w getcie warszawskim napisana dla Heinricha Himmlera.

GEOGRAFIA

Plac Muranowski w Warszawie – miejsce krwawych walk w 1943 roku.

ZABYTKI

Na ulicy Prostej w Warszawie znajduje się pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego.

Na ulicy Zamenhofa w Warszawie znajduje się pomnik Bohaterów Getta.

Na ulicy Mordechaja Anielewicza znajduje się Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.

Na ścianie Kościoła Jana Bożego przy ul. Bonifraterskiej 12 w Warszawie umieszczono tablicę upamiętniającą śmierć polskich żołnierzy AK poległych w trakcie powstania.

Na ulicy Nalewki w Warszawie znajduje się brama, przez którą do getta wkroczyły wojska niemieckie w dniu rozpoczęcia powstania.

Co roku, już od 2004 r., w Warszawie odbywa się Międzynarodowy Festiwal Filmowy „Żydowskie Motywy”.

Teksty autentyczne

Frédéric Rousseau: Żydowskie dziecko z Warszawy. Historia pewnej fotografii, Gdańsk, Wydawnictwo Słowo/obraz terytoria, 2012, s. 104
[mówi o Raporcie Stroopa, napisanym dla Heinricha Himmlera, relacjonującym powstanie w getcie warszawskim]

W temacie tym przywołam jeszcze jeden odrażający dokument, dowodzący zorganizowanego i systematycznego charakteru prześladowania Żydów. Dysponuję raportem zredagowanym z niemiecką precyzją, zilustrowanym fotografiami, które uwierzytelniają ten niewiarygodny tekst, i wspaniale oprawionym w skórę, z dbałością, jaka cechuje dzieła, z których jest się dumnym. To oryginalny raport generała SS Stroopa, którego zadaniem było zniszczenie getta w Warszawie. Strona tytułowa zawiera słowa «Żydowskie getto w Warszawie już nie istnieje». Charakterystyczne, że jedna z fotografii wypędzanych ludzi nosi podpis «żydowscy bandyci». Fotografie te przedstawiają na ogół kobiety i małe dzieci. Raport zawiera codzienne sprawozdania z morderstw popełnianych głównie przez organizację SS, zbyt licznych, by o nich opowiadać.

 

 

 

 

Treść odezwy Żydowskiej Organizacji Bojowej
[Bernard Mark, Walka i zagłada warszawskiego getta, Warszawa, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1959, s. 341.]

Polacy, Obywatele, Żołnierze Wolności.
Wśród huku armat, z których armia niemiecka wali do naszych domów, do mieszkań naszych matek, dzieci i żon;
Wśród terkotu karabinów maszynowych, które zdobywamy w walce na tchórzliwych żandarmach i S.S.-owcach;
Wśród dymu pożarów i kurzu krwi mordowanego ghetta Warszawy – my – więźniowie ghetta – ślemy Wam bratnie serdeczne pozdrowienia.
Wiemy, że w serdecznym bólu i łzach współczucia, że z podziwem i trwogą o wynik tej walki przyglądacie się wojnie, jaką od wielu dni toczymy z okrutnym okupantem.
Lecz wiedzcie także, że każdy próg ghetta, jak dotychczas, tak i nadal będzie twierdzą, że może wszyscy zginiemy w walce, lecz nie poddamy się; że dyszymy, jak i Wy żądzą odwetu i kary za wszystkie zbrodnie wspólnego wroga.
Toczy się walka o Waszą i naszą Wolność.
O Wasz i nasz – ludzki, społeczny, narodowy – honor i godność.
Pomścimy zbrodnie Oświęcimia, Treblinek, Bełżca, Majdanka.
Niech żyje braterstwo broni i krwi walczącej Polski!
Niech żyje Wolność!
Śmierć katom i oprawcom!
Niech żyje walka na śmierć i życie z okupantem!
Żydowska Organizacja Bojowa

Historia w języku

Językiem Żydów polskich był ukształtowany kilkaset lat temu na bazie dwóch języków: niemieckiego i hebrajskiego lekt nazywany jidysz. Z tego języka przeniknęło do języka polskiego dość dużo zapożyczeń, których źródła czasem wydają się oczywiste, ale czasem nie zdajemy sobie sprawy z ich pochodzenia:

bachor ‘nielubiane, niesforne dziecko’ – pochodzi od wyrazu oznaczającego w jidysz ‘dziecko żydowskie’

belfer pot. ‘nauczyciel’ (w jidysz ‘wędrujący nauczyciel’)

cymes ‘coś wyjątkowo smacznego lub pięknego, rarytas, coś wyjątkowego’ (w jidysz znaczył ‘coś dobrego’), był ważnym elementem zachwalania sprzedawanych przez Żydów towarów; fajny pochodzi od słowa w jidysz fein ‘dobry, doskonały’

fanaberie ‘nietypowe zachcianki, pod wpływem chwili’ (w jidysz ‘dąsy, kaprysy’)

gwałtu okrzyk przestraszenia lub zaskoczenia; wykrzyknik pochodzący od słowa w jidysz gewałt!

kapcanieć ‘tracić energię, niechęć do podejmowania jakichś działań’ (w jidysz kapcan oznaczał człowieka, który „miał pieniądze i je stracił, biedaka, nieporadnego”
machlojka w języku polskim i w jidysz to ‘nieczyste interesy’

Oczywiście, do języka polskiego zaadaptowaliśmy z jidisz także wiele egzotyzmów – wyrazów nazywających elementy kultury żydowskiej, do niej się odnoszące:

kirkut ‘cmentarz żydowski’

koszerny ‘zgodny z przepisami judaizmu’

maca ‘cienki paschalny placek żydowski’

rabin w jidysz to ‘nauczyciel żydowski’, dziś ten wyraz znaczy w polszczyźnie ‘duchowny żydowski’
(na podst. Ożób, Ślady…).

Ciekawostki
z innych krajów

W Lochame ha-Geta’ot (Izrael) znajduje się Muzeum Bojowników Getta. W 1950 roku, kiedy powstało to miejsce, było pierwszym muzeum Holocaustu na świecie.

Wydarzenia w tekstach kultury i mediach

Kliknij na konkretny tytuł, a przeniesiesz się na stronę z informacjami o nim

Film, serial

  • Biegnij, chłopcze, biegnij, reż. Pepe Danquart, 2013;
  • Korczak, reż. Andrzej Wajda, 1990;
  • Moje życie, reż. Dror Zahavi, 2009;
  • Nie było żadnej nadziei, reż. Kama Veymont, 2016;

Literatura

  • Zdążyć przed Panem Bogiem, Hanna Krall, 1976.

Gry wideo

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Humor

Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać

Muzyka

  • Dziś idę walczyć, Mamo!, Jan Rozmanowski, 2019;
  • Ocalały z Warszawy, Arnold Schönberg, 1947.

Sztuka

  • Powstanie w getcie warszawskim, autor: Jerzy Wolski, 1956.
  • Hagada, Artur Szyk, ilustracja, 1938.

Inne

  • cSiłą wyciągnięci z bunkrów*, kwiecień/maj 1943, fotografia;
  • Raport Stroopa; Zbigniew Siemaszko, fotografia;
  • Warszawskie Getto, zrównane z ziemią przez Niemców, fotografia, 1950.

Ćwiczenia

1. Proszę posłuchać piosenki Dziś idę walczyć, Mamo! (prod. Matheo & Grzech Piotrowski) i wpisać w puste miejsce odpowiednie słowo.

2. Proszę podać wyrazy bliskoznaczne do podanych wyrazów.

3. Proszę obejrzeć fotografię. Jak myślisz, kim są widoczni na niej ludzie? W jakiejś sytuacji się znaleźli? Jakie towarzyszą im emocje?

Podpowiedź: Wyślij opdowiedzi na pytania swojemu nauczycielowi emailem.

Chcesz wysłać swoje odpowiedzi na maila?

Nagrania

Źródła

M. Edelman, Getto walczy, Warszawa 2015.

 

M. Grynberg, oprac., Pamiętniki z getta warszawskiego: fragmenty i regesty, Warszawa 1993.

 

H. Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków 1989.

 

L. Rees, Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”, Warszawa 2005.

 

R. Szuchta, 1000 lat historii Żydów polskich: podróż przez wieki, Warszawa 2015.

 

Centrum Badań nad Zagładą Żydów, http://www.holocaustresearch.pl/ [data dostępu: 10.10.2020].

 

K. Ożóg, Ślady kultury żydowskiej w języku polskim,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:4tlQ2CIYAxsJ:ke.pcen.pl/images/stories/ke/ke60/lady_kultury_ydowskiej_.pdf+&cd=2&hl=pl&ct=clnk&gl=pl; dostęp: 22.10.2020.