KULTURA

Sarmatyzm to pejoratywne określenie ideologii głoszonej przez szlachtę polską od końca XVI do drugiej połowy XVIII wieku, wprowadzone przez myślicieli oświeceniowych. Przedstawiciele szlachty uważali, że są potomkami starożytnego ludu Sarmatów, który zamieszkiwał tereny między Wołgą i Donem. O krytycznym nastawieniu do idei sarmackich zadecydowało cechujące polską szlachtę poczucie wyższości wobec innych grup społecznych, a także etnicznych. Szlachcice nie zauważali też trudności gospodarczych i ekonomicznych Polski, oddawali się zabawom i przyjemnościom dnia codziennego.
Gawęda szlachecka – gatunek prozy narracyjnej, który ukształtował się w pierwszej połowie XIX wieku, inspirowany mówionymi gawędami popularnymi w czasach sarmackich. Narrator utworu był szlachcicem, który wspominał czasy młodości. Gawędy szlacheckie charakteryzowały się idealizowaniem przeszłości i nostalgią za minionymi czasami świetności szlachty polskiej.

Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki, fragment: Rok 1657, https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/pamietniki.html#s1, dostęp: 01.10.2020

Roku Pańskiego 1657 mieliśmy wojnę węgierską, na którą były zaciągi nowe, między którymi zaciągał też Filip Piekarski, krewny mój; z której racyjej i ja tam podjechałem. Złodziej Węgrzyn, szalony Rakocy, świerzbiała go skóra, tęskno go było z pokojem, zachciało mu się polskiego czosnku, który mu ktoś na żart schwalił, że miał być lepszego, niźli węgierski, smaku.

Jako Kserkses ob caricas Atticas podniósł przeciwko Grecyi wojnę, tak i pan Rakocy podobnąż szczęśliwością we czterdziestu tysięcy Węgrów z Multanami, Kozaków zaciągnąwszy alterum tantum, wybrał się na czosnek do Polski; aleć dano mu nie tylko czosnku, ale i dzięgielu z kminem. Bo jak on tylko wyszedł za granicę, zaraz Lubomirski Jerzy poszedł w jego ziemię, palił, ścinał, gdzie tylko zasiągł, wodę a ziemię zostawił. A potem od matki Rakocego wielki okup wziąwszy, wyszedł synowi perswadować, żeby nie wszytkiego czosnku zjadał, przynajmniej na rozmnożenie zostawił. A my też już z Czarnieckim posługowali, jakeśmy umieli; i tak szczęśliwie najadł się czosnku, że wojsko wszystko zgubił, sam się w [nasze] ręce dostał, potem uczyniwszy targ o swoję skórę, pozwolił miliony i uprosiwszy sobie zdrowie, jako Żyd kałauzowany, do granice [w] bardzo małym poczcie samokilk tylko, zostawił in opptigneratione umówionego okupu wielgomożnych grofów Katanow, którzy zrazu wino pili, na śrebrze jadali w Łańcucie, jak było nie widać okupu, pijali wodę, potem drwa do kuchni rąbali i nosili i w tej nędzy żywot skończyli. Okup przepadł, on też sam, że nigdzie nie miał oka wesołego, bo gdzie się obrócił, wszędzie płacz i przekleństwo słyszał od synów, mężów, braci, których na wojnie polskiej pogubił, wpadł w desperacyją i umarł. Otóż tobie czosnek!
Kiedy na tę wojnę wyjeżdżał, pożegnawszy się z matką, wsiadł na konia; w oczach jej padł koń pod nim. Kiedy mu matka perswadowała, żeby zaniechał tej wojny, mówiąc, że to znak jest niedobry, odpowiedział, że to nogi końskie złe, ale nie znak. Przesiadł się tedy na inszego; złamał się pod nim dyl w moście, znowu spadł z konia: i na to powiedział, że dyl był zły. Jak to przecie te praesagia zwyczajnie rady się weryfikują.

Wiek XVII reprezentuje średniopolską postać języka polskiego. Polszczyzna była wtedy językiem międzynarodowym ze względu na zasięg państwa, była nawet językiem dworskim w Rosji, a w całej niemal Europie środkowo-wschodniej odgrywał rolę narzędzia komunikacji w interesach i w handlu.

Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska reprezentują szlachecką postać baroku. Powstawało wówczas wiele dzieł amatorskich, w tym pamiętników i diariuszy, mających – jak u Passka – charakter mówionej gawędy przeniesionej na papier. Pamiętniki są przykładem charaktystycznej dla tamtych czasów maniery makaronicznej, skłonności do makaronizowania, czy wtrącania do polskich tekstów całych wyrażeń, zwotów i fraz łacińskich. Łacina jest językiem najdłużej i najsilniej oddziałującym na język polski, który pozostawił najliczniejsze ślady. Zapożyczenia łacińskie nazywają się latynizmami. Nasilenie wyrazów łacińskich w polszczyźnie rosło do XVII w., a od XVIII zaczęło wyraźnie spadać. Zenon Klemensiewicz wylicza, że np. u Kochanowskiego pojawia się jeden wyraz o proweniencji łacińskiej na ok. 500, a u Paska co 50 wyraz pochodzi z łaciny: „Trzymałem ja tedy in debita methodo moję szarżą cum gratulatione braci moich, którzy natenczas byli praesentes in publicis. Agitowała się materyja zapłaty wojsku oraz obrona granic. Bywałem u króla często. To jedno obstaculum, bo i skarb był bardzo opustoszał i wakans też trafił się, a ja naturaliter nie miałem ambicyjej i małą rzeczą kontentowałem się” (fragment Pamiętników Paska).

Moda na makaronizowanie minęła, ale do dziś lubimy wtrącać do swoich wypowiedzi wyrazenia, frazy czy powiedzenia łacińskie w formie cytatów, które świadczą o erudycji i oczytaniu mówiącego: vice versa = ‘odwrotnie’; dura lex, sed lex = ‘twarde prawo, ale prawo’; zrobić coś na cito, czyli ‘szybko, natychmiast, błyskawicznie’; a priori = ‘z góry, uprzedzając fakty’; per aspera, ad astra = ‘przez trudy do gwiazd’.