Pochodzenie polskiego języka ogólnego i jego literackiej odmiany

Język polski jako system norm obowiązujących na terenie całego kraju nie powstał od razu, lecz kształtował się przez kilka stuleci, uzyskując swą zasadniczą postać dopiero w XVI wieku.

Mówiąc o pochodzeniu polskiego języka ogólnonarodowego i jego literackiej odmiany, warto na wstępie przypomnieć, że na ziemiach prapolskich, rozciągających się między Morzem Bałtyckim a Karpatami, zamieszkiwały we wczesnym średniowieczu liczne plemiona: w dorzeczu górnej Wisły – Wiślanie, nad Wartą – Polanie, nad środkową Wisłą – Mazowszanie, między dolną Odrą, dolną Wisłą, Bałtykiem i Notecią – Pomorzanie, nad Sanem i Wieprzem – Lędzianie, na Kujawach – Goplanie, zaś nad górną i środkową Odrą – Opolanie, Ślężanie, Dziadoszanie i Golęszyce. Jest rzeczą oczywistą, że mowa każdego z tych plemion nieco się różniła, co jednak – zaznaczmy – nie uniemożliwiało członkom tych społeczności wzajemnego porozumienia się. Zjednoczenie Polan, Wiślan, Mazowszan, Pomorzan i innych w jedno państwo piastowskie przyczyniło się do stopniowego zacierania się różnic językowych między nimi i stworzyło sprzyjające warunki do powstania na podłożu dialektów plemiennych wspólnego języka ogólnopolskiego.

Przykłady innych społeczeństw pokazują, że język ogólnonarodowy wyrasta na podłożu dialektu tego regionu, który dominuje pod względem politycznym czy kulturalnym. I tak język francuski rozwinął się z dialektu Paryża, język hiszpański – z dialektu kastylijskiego, językowi włoskiemu początek dała mowa Toskanii z Florencją, a język czeski powstał na bazie dialektu stołecznej Pragi i jej najbliższej okolicy. Odpowiedź na pytanie, która dzielnica Polski, była kolebką ogólnej polszczyzny, nie jest jednak oczywista, gdyż ośrodki władzy w średniowiecznym państwie polskim się zmieniały. Jak wiadomo, państwowość polska rodziła się w Wielkopolsce i tam była pierwsza siedziba dworu książęcego (Gniezno), co stwarzało warunki do przodownictwa kulturalnego tego regionu. Z tym faktem wiąże się teoria o wielkopolskim pochodzeniu polskiego języka ogólnego. Jednak już około połowy XI w. stolicą królewską stał się Kraków, w którym w 1364 r. założono pierwszy polski uniwersytet (Akademię Krakowską) oraz powstały pierwsze oficyny drukarskie. Dlatego wielu badaczy opowiada się za małopolskim rodowodem polszczyzny ogólnej. Dodajmy od razu, że w 1596 r. król Zygmunt III Waza przeniósł stolicę Polski z Krakowa do Warszawy, przy czym wpływ dialektu mazowieckiego na język literacki nie był zbyt znaczny, gdyż zasadnicza norma językowa – jak wspomniano wcześniej – była w XVI w. już ustalona.

Debata nad pochodzeniem polskiego języka ogólnego i jego odmiany literackiej trwała w nauce polskiej bez mała 100 lat. Jej początki sięgają lat 80. XIX w., a ostateczne ustalenia podjęto dopiero w latach 60. minionego stulecia. W dyskusji tej wzięło udział wielu wybitnych językoznawców, którzy początkowo podzielili się na dwa skrajne obozy: zwolenników teorii o wielkopolskiej genezie polszczyzny ogólnej (należeli do nich m.in.: Antoni Kalina, Adam Antoni Kryński, Kazimierz Nitsch, Tadeusz Lehr-Spławiński, Jan Łoś, Stanisław Rospond, Jerzy Kuryłowicz, Stanisław Urbańczyk i Leszek Moszyński) oraz orędowników teorii o małopolskim rodowodzie polskiego języka ogólnego (m.in. Aleksander Brückner, Stanisław Szober, Witold Taszycki i Tadeusz Milewski).

Uczeni ci wysuwali szereg argumentów językowych, mianowicie: cech polszczyzny standardowej, świadczących o większym czy mniejszym udziale w niej bądź to dialektu wielkopolskiego, bądź małopolskiego. Jednym z takich argumentów była kwestia mazurzenia, czyli wymawiania spółgłosek zębowych, tj. s, z, c, dz, zamiast dziąsłowych, tj. sz, ż, cz, dż, a zatem mówienie syja, zyto, capka, zamiast szyja, żyto, czapka. Ponieważ zjawisko to nie występuje w języku ogólnopolskim, świadczy przeciwko hipotezie małopolskiej (gdyż użytkownicy tego dialektu w większości mazurzą), a na korzyść hipotezy wielkopolskiej (bo w dialekcie wielkopolskim, tak samo jak w polszczyźnie ogólnej, mazurzenie nie występuje). Inną właściwością, przemawiającą tym razem na rzecz hipotezy małopolskiej, jest nieobecność w języku ogólnym morfologicznej oboczności -ow- || -ew- w przyrostkach przymiotnikowych oraz -owi || -ewi w końcówce C. lp rzeczowników rodzaju męskiego, przy czym o występuje po spółgłoskach twardych, zaś e – po spółgłoskach fonetycznie i historycznie miękkich (zróżnicowanie takie właściwe jest natomiast dialektowi wielkopolskiemu, por. zimowy, ale majewy, Marcinowi, ale Maciejewi). Wybrane argumenty językowe wysuwane w sporze o pochodzenie polskiego języka ogólnego prezentuje tabela:

Ponieważ zarówno w świetle faktów językowych, jak i historycznych nie można w sposób jednoznaczny rozstrzygnąć, który z dialektów – wielkopolski czy małopolski – w większym stopniu wpłynął na ukształtowanie się języka ogólnopolskiego, ostatecznie w efekcie toczącej się przez kilka dziesięcioleci dyskusji naukowej pojawiła się teza kompromisowa, zgodnie z którą polszczyzna ogólnonarodowa powstała na podłożu dialektu wielkopolskiego, modyfikowanego i uzupełnianego właściwościami dialektu małopolskiego, którego wpływ można zauważyć już we wczesnej fazie formowania się ponaddialektalnej odmiany języka polskiego; po przeniesieniu stolicy do Warszawy w języku ogólnym zaczęły pojawiać się także pewne właściwości mazowieckie (zwłaszcza w zakresie słownictwa, w mniejszym stopniu dotyczące sytemu gramatycznego). Taki punkt widzenia – dominujący we współczesnym językoznawstwie polonistycznym – zapoczątkowały studia Władysława Kuraszkiewicza, Zdzisława Stiebera i Zenona Klemensiewicza.