Polsko-szwedzka wojna o Inflanty: 1600-1611

Nieporozumienia pomiędzy Polską i Szwecją trwały długo i miały różne przyczyny. Najważniejszymi powodami konfliktów był spór o dominację nad Bałtykiem oraz fakt, że następcą szwedzkiego tronu był król Polski – Zygmunt III Waza. Szwedzi nie chcieli być poddanymi polskiego władcy. Byli temu przeciwni między innymi ze względu na wyznanie religijne: Zygmunt był katolikiem, a Szwedzi – protestantami. W praktyce oznaczało to, że protestantyzm będzie zagrożony narzuceniem katolicyzmu. Do koronacji Zygmunta na króla Szwecji doszło jednak 20 lutego 1594 roku. Władca nie mógł wszakże pozostać tam na stałe – Polska również potrzebowała króla na miejscu. Zygmunt powierzył więc część swoich obowiązków Radzie Królewskiej z księciem Karolem Sudermańskim na czele, a sam wrócił do Korony. Rok później Karol Sudermański zyskał tak wielkie poparcie Szwedów, że zwolennicy Zygmunta byli zmuszeni uciekać z kraju w obawie o życie. Dla króla oznaczało to jedno – konieczność kolejnej podróży za Bałtyk i opanowanie sytuacji. Napięta atmosfera była też potęgowana sytuacją Inflant, ziem, które wcześniej należały do państwa zakonnego, o panowanie nad którymi starała się Rosja, Szwecja i Polska. W 1598 roku Rosja podpisała ze Szwecją dokument, w którym oddawała Inflanty w jej ręce. Polsce taki układ odpowiadał – Polska i Szwecja miały wszak tego samego króla, więc zyski z dodatkowych terenów również były wspólne. Sytuacja skomplikowała się w momencie, w którym panowanie Zygmunta III Wazy w Szwecji nie było już pewne. Przygotowując się do wyprawy za Bałtyk, król wiedział, że musi być gotowy na atak. Po wpłynięciu do szwedzkiego portu szybko zorientował się, że porozumienie z księciem nie jest możliwe. Rozpoczęła się walka, w której Zygmunt poniósł porażkę. Pod koniec października, po prawie trzymiesięcznej nieobecności, król wrócił do Polski. W lipcu następnego roku Rada Królewska pod przewodnictwem Karola Sudermańskiego zdetronizowała króla. 12 marca 1600 roku, ogłaszając w sejmie, że od tego dnia Inflanty należą do Rzeczypospolitej, Zygmunt III Waza z pełną świadomością rozpoczął wojnę ze Szwecją.

Sytuacja Polski nie była optymistyczna. Estońskie wojska stanęły po stronie już i tak silnej Szwecji, dając jej kilkukrotną przewagę liczebną (14 tysięcy w stosunku do 4,5 tys. żołnierzy). Polska nie miała żadnych szans z potężnym szwedzkim wojskiem, które wygrywało jedną potyczkę za drugą. Liczne porażki wojska polskiego zmusiły króla do natychmiastowych zmian strategicznych. Jan Zamoyski został głównodowodzącym, zarządzono też rekrutację do wojska, które koncentrowano nad rzeką Świętą. Zmiany przyniosło pierwsze zwycięstwo Polaków. 23 czerwca 1601 roku pod Kokenhausen szwedzkie wojska zostały otoczone i zmuszone do kapitulacji. Polakom udało się też odzyskać cztery zamki, aż wreszcie Szwedzi zaczęli się wycofywać. W tym czasie zmienił się też ich dowódca. Jan hrabia Nassau zmodernizował ekwipunek armii i strategię walki, jednak mimo to nie udało mu się odbić Rygi. Niedługo po tym wydarzeniu Szwedom zaczął dokuczać głód, a epidemie zabijały kolejnych żołnierzy. W tej sytuacji Jan rozkazał odwrót i wzmocnienie obrony w zamkach. Inflanty wciąż były własnością Szwecji.

W Polsce udało się zebrać piętnastotysięczną armię. Zygmunt III Waza wraz z Janem Zamoyskim ruszyli na Inflanty. Z powodzeniem przejmowali zamki zajmowane dotychczas przez Szwedów (między innymi Wolmar w 1601 roku, Fellin czy Biały Kamień w 1602 roku). Zamoyski zdominował niemalże całe Inflanty, następnie wrócił do Polski, a głównym dowódcą został Jan Karol Chodkiewicz. Niestety, armia Chodkiewicza nie była wystarczająco opłacana. Niektórzy żołnierze dezerterowali, inni umierali z głodu lub przez choroby. Karol Sudermański, który został królem Szwecji, w tym czasie przygotowywał do walki wojsko złożone ze znakomicie wykwalifikowanych żołnierzy zawodowych. Był bardzo zdeterminowany, by odbić Inflanty. W ostatniej chwili na teren Inflant dotarły pieniądze i żywność dla żołnierzy polskich – walka znów mogła się rozpocząć. 25 września 1604 roku Chodkiewicz pokonał wojska Karola Sudermańskiego, jednak ponowne problemy finansowe i brak zapłaty dla żołnierzy rodziły kolejne bunty. Szwecja, wykorzystując niestabilną sytuację Rzeczypospolitej, zdobyła Rygę. Na wieść o tym Chodkiewicz zmobilizował wojsko i wyruszył z odsieczą. 27 września pod Kircholmem – 15 kilometrów od Rygi – rozpoczęła się ogromna bitwa. Armia polsko-litewska odniosła sukces, a wojsko szwedzkie zostało totalnie rozbite. Nie udało się odbić zamków w Inflantach, jednak o sukcesie pod Kircholmem mówił cały świat. Po porażce Szwedzi dążyli do rozejmu, który ostatecznie podpisano 31 października 1608 roku, jednak w praktyce bitwy toczyły się nadal.

W tym czasie doszło do ważnego dla Polski wydarzenia. W maju 1609 roku zakończyła się przeprowadzka Zygmunta III Wazy z wawelskiego dworu królewskiego w Krakowie do Warszawy, która stała się oficjalną stolicą Rzeczypospolitej. Warszawa, w przeciwieństwie do peryferyjnego Krakowa, geograficznie leżała w sercu Polski, była bliżej Litwy i Pomorza, gdzie król często podróżował. Położenie geograficzne i znaczenie Warszawy jako punktu handlowego zdecydowały o przeniesieniu stolicy.

W 1609 roku rozpoczęła się też wojna polsko-rosyjska, która pochłonęła znaczną część wojska i pieniędzy. Chodkiewiczowi ponownie udało się odbić Rygę, stoczył również zwycięską bitwę na morzu. Niedługo później król Zygmunt powiadomił Chodkiewicza, że nie będzie mógł dłużej płacić armii ani wysyłać im jedzenia, gdyż wszystkie oszczędności pochłania wojna z Rosją. Zdemotywowane wojsko walczyło niechętnie, aż w końcu ostatecznie odmówiło posłuszeństwa. Sytuacja polityczna Szwedów również uległa komplikacji. W 1611 roku Dania wypowiedziała wojnę swoim sąsiadom, co skłoniło Szwedów do zaprzestania wojny z Polską na 6 lat. W 1617 roku nowy król Szwecji Gustaw Adolf zawarł pokój z Rosją. Wojska Gustawa bez większych problemów zajmowały kolejne porty i miasta w Inflantach. Dopiero za sprawą Krzysztofa II Radziwiłła armia polsko-litewska znowu była zdolna do walki i odbijania terenów zabranych przez wroga. Ostatecznie wojsko Gustawa Adolfa zostało osłabione do tego stopnia, że konieczny był rozejm. Król Zygmunt, świadomy rosnącego zagrożenia ze strony Moskwy, a także Turcji, zdecydował się na podpisanie ugody na początku 1618 roku.

Szwecja zaatakowała ponownie w 1621 roku. Przez trzy lata Gustaw Adolf modernizował szwedzkie prawo i wojsko. Doskonale przygotowani żołnierze odbili najważniejsze ośrodki Inflant, jednak znowu nie mogli pokonać znakomicie wyszkolonej armii Rzeczypospolitej. Podpisano więc kolejny rozejm, a wojnę kontynuowano w 1625 roku. W tym czasie armia szwedzka liczyła ponad 20 tysięcy żołnierzy i dzięki temu 17 stycznia 1626 roku pierwszy raz pokonała wojska Rzeczypospolitej w otwartej bitwie pod Walmozją. Gustaw Adolf objął niemalże całe Inflanty (Polska zachowała jedynie kawałek na południowym wschodzie), a spór tradycyjnie zakończono podpisaniem rozejmu 15 czerwca 1626 roku.