Złota bulla języka polskiego
Dopiero na początku XII wieku udało się schrystianizować Pomorze. Doprowadził do tego bardzo długi i trudny proces: budowano kościoły, chrzczono ludzi. Ważnym wydarzeniem było utworzenie diecezji pomorskich, które miały należeć do jednej z dwóch archidiecezji: gnieźnieńskiej lub magdeburskiej. Oczywiście, księciu Bolesławowi zależało na tym, aby diecezje z Pomorza znalazły się w archidiecezji gnieźnieńskiej – czyli polskiej.
W wyniku różnych gier politycznych doszło jednak do tego, że w 1133 roku papież Innocenty II wydał bullę, czyli specjalny dokument papieski, w którym potwierdził, że to Magdeburg będzie kontrolować diecezje pomorskie, a nawet więcej: cały Kościół polski.
Dwa lata później, w roku 1135, Bolesław Krzywousty wziął udział w zjeździe w Merseburgu, gdzie dzięki zabiegom dyplomatycznym i złożeniu hołdu królowi niemieckiemu i cesarzowi rzymskiemu Lotarowi III udało się doprowadzić do unieważnienia dokumentu papieskiego z 1133 roku. Już rok później papież Innocenty II wydał nową bullę, która jest jednym z bardzo ważnych dokumentów w piśmiennictwie polskim. W negocjacjach pomagał księciu arcybiskup Jakub ze Żnina. Bulla wydana w 1136 roku jest dla Polaków wyjątkowa. Nie tylko dlatego, że potwierdza kontrolę arcybiskupstwa gnieźnieńskiego nad Kościołem polskim. Przede wszystkim w bulli, nazywanej Bullą gnieźnieńską, po raz pierwszy zapisano polskie nazwy własne: nazwy miejscowości i nazwiska, mimo że cały tekst dokumentu jest napisany po łacinie.
To najstarszy taki zabytek związany z językiem polskim. W dokumencie pojawia się około 400 nazw własnych zapisanych po polsku. Językoznawcy mogą dzięki temu choć częściowo rekonstruować język, jakim mówili nasi przodkowie, badać słowotwórstwo i grafię. W dokumencie pojawiają się np. nazwy: Siman (Szyman), Voian (Wojan), Lovanta (Łowęta) czy Crostavetz (Krostawiec). Data powstania bulli – 7 lipca 1136 roku, to początek epoki piśmiennej w dziejach języka polskiego.
Jak wykazały badania, bulla gnieźnieńska jest kopią lub nawet… falsyfikatem, który powstał prawdopodobnie między 1139 a 1146 rokiem. Według badaczy, w tym Karola Maleczyńskiego, fałszywy dokument został napisany na podstawie oryginału. Wersja oryginalna, która faktycznie została podpisana przez papieża, nie zaspokajała bowiem ambicji arcybiskupa Jakuba ze Żnina. Dopisano więc w Gnieźnie nazwy miejscowości, których według arcybiskupa brakowało. Jednak inni badacze, w tym Henryk Łowmiański, uważają, że bulla, która obecnie znajduje się w Gnieźnie, jest wierną kopią oryginału. Tak czy inaczej, została ona uznana przez Aleksandra Brücknera, wybitnego polskiego językoznawcę, za „złotą bullę języka polskiego”, jeden z najważniejszych zabytków polszczyzny.
Trzeba i warto wiedzieć
GEOGRAFIA
Magdeburg – miasto w Niemczech, stolica kraju związkowego Saksonia-Anhalt, ważny ośrodek katolicki i ewangelicki państwa.
Merseburg – miasto w Niemczech, dziś w Saksonii-Anhalt.
Gniezno – miasto w Polsce, dziś w województwie wielkopolskim, pierwsza stolica Polski, ważnym zabytkiem jest katedra (Bazylika Prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny) wybudowana na Wzgórzu Lecha.
ZNANI POLACY
Aleksander Brückner – historyk literatury, językoznawca, polski slawista.
Lotar III – król Niemiec od 1125 r. (od 1133 r. Święty Cesarz Rzymski). Unieważnił bullę papieską z 1133 roku.
Teksty autentyczne
Innocenty II – „Ex commisso nobis a Deo”
(…) I dlatego czcigodny bracie Jakubie, łaskawie przychylając się do twoich skarg, kościół Gnieźnieński, na czele którego za sprawą Boga stoisz, mocą przywileju Stolicy apostolskiej umacniamy, stanowiąc by jakiekolwiek nieruchomości i dobra rzeczony kościół kanonicznie posiada lub w przyszłości we właściwy sposób będzie mógł posiąść, służyły tobie i twoim następcom trwałe i nieuszczuplone. Na potwierdzenie czego przywieszamy odciśnięte nasze własne imiona. (…)
Historia w języku
Bulla – Słowo bulla oznacza ważny dokument (dekret) papieski i pochodzi od łacińskiego bulla (D. bullae). Do polszczyzny wyraz ten został zapożyczony dwukrotnie: najpierw w okresie średniowiecza jako buła, a następnie w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy to przyjął znaną współcześnie postać bulla – wymawianą z przedłużoną spółgłoską [l] (tzw. geminatą), podobnie jak słowa: Allach, ballada, idylla, Jagiellonowie, nutella czy willa. Zarówno łacińska, jak i polska nazwa tego typu dokumentów ma związek z okrągłą metalową (na ogół ołowianą) pieczęcią, którą do nich przywieszano. Wszak łac. bulla pierwotnie oznaczało po prostu ‘coś okrągłego’, zwłaszcza ‘pęcherzyk powietrza’ czy ‘bańkę na wodzie’. Na tej podstawie rozwinęło się specjalistyczne (kancelaryjne, urzędowe) znaczenie: ‘okrągła pieczęć’ przeniesione następnie (na zasadzie metonimii) na nazwę opatrzonego nią pisma. Jednym z najbardziej znanych w Polsce dokumentów tego rodzaju jest Bulla gnieźnieńska, wystawiona w Pizie 7 lipca 1136 roku przez papieża Innocentego II i zatwierdzająca posiadłości arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Dokument ten został napisany po łacinie, lecz ze względu na jego treść znalazło się w nim aż ponad 400 zapisów w języku polskim. Są to przede wszystkim nazwy osobowe (antroponimy) i miejscowe (toponimy). Ten obszerny materiał onomastyczny pozwala wcale nieźle zorientować się w systemie fonetycznym, słowotwórczym i leksykalnym polszczyzny wczesnośredniowiecznej. Aleksander Brückner, doceniając tę wartość Bulli gnieźnieńskiej w badaniach nad przeszłością polszczyzny, nazwał ją „złotą bullą języka polskiego”. Zabytek ten, otwierający piśmienną epokę języka polskiego, zachował się do dziś i przechowywany jest w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie.
Ciekawostki
z innych krajów
Włochy
Złota bulla sycylijska – 1212 r.
Złota bulla z Rimini – 1226 r.
Węgry
Złota bulla Andrzeja II – 1222 r.
Wydarzenia w tekstach kultury i mediach
Kliknij na konkretny tytuł, a przeniesiesz się na stronę z informacjami o nim
Film, serial
- Bulla gnieźnieńska, reż. Jerzy Popiel-Popiołek, 1976.
Literatura
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Gry wideo
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Humor
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Muzyka
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Sztuka
- Arcybiskup Gniezna, Stanisław Samostrzelnik, 1531-1535;
- Bolesław III Krzywousty, Aleksander Lesser, XIX wiek;
- Innocenty II, Giovanni Battista Cavalieri, 1580.
Inne
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Ćwiczenia
Nagrania
Treść w przygotowaniu.
Źródła
Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1974.
T. Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1995.
S. Szczur S., Historia Polski – średniowiecze, Kraków 2002.