Insurekcja kościuszkowska: ostateczna walka o wolność i niepodległość Rzeczypospolitej
Po klęsce w wojnie z Rosją i drugim rozbiorze Polski Rzeczpospolita znalazła się w bardzo trudnej sytuacji. Na terenie kraju przebywali rosyjscy żołnierze, którzy okupowali Polskę. Rozpoczął się również kryzys gospodarczy, a Polacy wiedzieli, że Rosjanie, Prusacy i Austriacy chcą ostatecznie zlikwidować państwo polskie i podzielić je pomiędzy siebie. Wiosną 1793 roku zdecydowano o zorganizowaniu rewolucji przeciwko zaborcom. Jako przywódcę i dyktatora powstania wybrano Tadeusza Kościuszkę. Kościuszko powrócił do Polski z emigracji i przybył do Krakowa, gdzie 24 marca 1794 roku na Rynku Głównym złożył przysięgę walki o wolność ojczyzny i narodu polskiego. Kościuszko został tym samym oficjalnie naczelnikiem insurekcji. Do powstania dołączyli nie tylko szlachcice i mieszczanie, ale również i uzbrojeni w kosy chłopi (kosynierzy). Udział kosynierów był bardzo ważnym i symbolicznym wydarzeniem, ponieważ po raz pierwszy uznano lud wiejski za obywateli Rzeczypospolitej. Kościuszko ubrał się nawet w chłopski strój, aby zamanifestować swoją sympatię wobec ludu. Wspólnie ze Stanisławem Staszicem i Ignacym Potockim napisał też Uniwersał połaniecki, dokument, w którym obiecał chłopom zniesienie poddaństwa i ograniczenie pańszczyzny. Insurekcja kościuszkowska budziła nadzieję na stworzenie nowoczesnego państwa ponadstanowego, w którym chłop miał być również obywatelem. Żołnierze i chłopi dowodzeni przez Kościuszkę pokonali Rosjan 4 kwietnia w bitwie pod Racławicami. Podczas bitwy wielkim bohaterstwem wykazali się właśnie kosynierzy, którzy walczyli bardzo dzielnie i zdobyli rosyjskie armaty. Szczególną sławę zdobył Wojciech Bartos (Bartosz) Głowacki, zdobywca pierwszego działa, który po bitwie otrzymał nawet tytuł oficerski. Powstania wybuchły również w największych miastach Rzeczypospolitej. W Warszawie żołnierze i mieszkańcy dowodzeni przez szewca Jana Kilińskiego i rzeźnika Józefa Sierakowskiego zaatakowali rosyjskich żołnierzy i wyzwolili stolicę. Na Litwie wybuchło powstanie pod wodzą Jakuba Jasińskiego. Powstańcy początkowo odnosili sukcesy, problemy zaczęły się jednak, kiedy do wojny po stronie rosyjskiej dołączyły Prusy. Wilno zostało zdobyte przez zaborców 11 sierpnia, latem rozpoczęło się również oblężenie Warszawy, której bronili bohatersko żołnierze i mieszkańcy miasta. Pod koniec sierpnia do insurekcji dołączyli także mieszkańcy ziem zaboru pruskiego. Tym samym Prusacy musieli wycofać się spod Warszawy. Rosjanie wysłali na Warszawę wielką armię dowodzoną przez Aleksandra Suworowa, a 10 października doszło do nierównej bitwy pod Maciejowicami (Rosjanie mieli dwa razy więcej żołnierzy niż Polacy), podczas której Kościuszko został ranny i trafił do rosyjskiej niewoli. Nowym dyktatorem powstania został Tomasz Wawrzecki. Dowodzeni przez Suworowa Rosjanie 4 listopada zaatakowali Warszawę, gdzie dokonali brutalnej rzezi mieszkańców warszawskiej Pragi. Insurekcja kościuszkowska upadła, a zaborcy dokonali ostatecznego rozbioru Rzeczypospolitej.
Trzeba i warto wiedzieć
GEOGRAFIA
Racławice.
Praga jest jedną z dzielnic Warszawy. Spośród innych można wymienić: Wolę, Mokotów, Śródmieście, Ochotę, Włochy.
ZABYTKI
W Krakowie znajduje się tak zwany Kopiec Kościuszki – został on usypany przez mieszkańców miasta w latach 1820-1823. Kościuszko zmarł w 1817 roku w Szwajcarii. Jego prochy spoczywają w katedrze na Wawelu. Tam stoi również konny pomnik Tadeusza Kościuszki.
Kopce Kościuszki znajdują się także w Olkuszu, w Połańcu, w Tarnogrodzie, w Racławicach.
W Polsce znajduje się wiele pomników Kościuszki, m.in. w Warszawie, w Łodzi, w Poznaniu, Sanoku, w Radziejowie czy we Włodawie.
Na Zamku Królewskim w Warszawie znajduje się urna, w której umieszczono serce Tadeusza Kościuszki.
Maciejowicki Ratusz jest siedzibą Muzeum im. Tadeusza Kościuszki.
ONOMASTYKA
Imię Kościuszki nosiły okręty oraz statki, m.in. SS Kościuszko (polski transatlantyk), ORP Generał Tadeusz Kościuszko (polska fregata rakietowa).
EKONOMIA
Wizerunek Kościuszki pojawiał się na wielu numizmatach.
FILATELISTYKA
W 2017 r. Poczta Polska wydała znaczek „Rok Tadeusza Kościuszki”, na którym widnieje portret Kościuszki autorstwa nieznanego malarza. Na znaczku widać również fragment obrazu Aleksandra Orłowskiego Bitwa pod Racławicami.
OSOBY
Ignacy Potocki – marszałek wielki litewski w latach 1791-1794. Polityk, działacz patriotyczny, dramatopisarz, poeta, tłumacz, historyk oraz pedagog.
Stanisław Staszic (1755-1826) był jedną z najwybitniejszych postaci epoki oświecenia w Polsce. Uczony, filozof, działacz polityczny, pisarz, przyrodnik oraz ksiądz. Nieustannie pracował nad rozwojem gospodarczym kraju.
TRADYCJE
W Racławicach, wsi w Małopolsce pod pomnikiem Bartosza Głowackiego odbywa się wybór „Chłopa Roku” w trakcie ogólnopolskiego Zlotu Wojciechów i Bartoszów z różnymi konkurencjami, takimi jak: rzut podkową do celu czy dojenie krowy na czas.
Teksty autentyczne
Przysięga Tadeusza Kościuszki, 1794 rok:
Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego.
Julian Ursyn Niemcewicz po bitwie pod Maciejowicami:
Między czwartą i piątą wieczorem spostrzegliśmy hufiec żołnierzy zbliżający się do głównej kwatery; nieśli oni na noszach z łozy ciało męża umarłego na poły. Był to Naczelnik Kościuszko: krew oblewająca całą postać jego odbijała się okropnie o śmiertelną bladość twarzy jego; miał on głęboką ranę w głowie i kilka ran (zadanych) spisą w biodrach, zaledwie oddychał, widok ten ścisnął mi serce…
Historia w języku
W 1794 roku, czyli roku insurekcji kościuszkowskiej odbyła się w Teatrze Narodowym premiera sztuki Wojciecha Bogusławskiego Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale. Teatr Narodowy powstał w 1765 r. z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, a swój rozkwit zawdzięcza właśnie Wojciechowi Bogusławskiemu, zwanemu „ojcem teatru polskiego”.
Sztuka muzyczna Wojciecha Bogusławskiego zaginęła i została odnaleziona w 1929 roku przez Leona Schillera (wybitnego twórcę teatralnego I połowy XX wieku), który nazwał ją „polską operą narodową”. Sztuka miała wiele wspólnego z aktualną sytuacją w Polsce, zawierała aluzje polityczne i komentarze moralne ukryte między wierszami. Ciekawa jest strona muzyczna opery: zawiera wiele polskich tańców, z polonezem i krakowiakiem włącznie – warto dodać, że krakowiak, dotąd taniec wyłącznie ludowy, w ten sposób znalazł się na scenie narodowej.
Trzeba zwrócić uwagę na język libretta. Wojciech Bogusławski stylizował język swojego dzieła na mowę ludową. Zapewne ma to być stylizacja na gwary dialektu małopolskiego, no co wskazywałoby choćby mazurzenie (czyli wymawianie spółgłosek syczących s, z, c zamiast szumiących sz, ż, cz – charakterystyczne dla Małopolski, Mazowsza i północnego Śląska, tu: dziewcyny, karcmy, potańcujes) czy nieregularne rezultaty procesu przegłosu polskiego i lechickiego (zmiana e na o lub a w zależności od pozycji w wyrazie, tu przykładem jest wyraz śmiele wobec ogólnopolskiego śmiało):
Idź, Basiu, bo cie matka sfuka,
Najlepiej idź do karcmy pomiędzy dziewcyny,
Tańcują tam, bo Pawła dzisiaj zaślubiny,
Mają tu psyjść i ojca prosić na wesele
Ty se tes potańcujes z niemi – potem śmiele
Psyjdzies, pomiędzy gośćmi nie będzie cię łajać.
Jednak autor tę stylizację przeprowadził bez faktycznej wiedzy o zjawiskach dialektalnych. W dialektach mazurzących bowiem nigdy temu procesowi nie podlega głoska zapisywana jako rz. A u Bogusławskiego na syczące są zamienione wszystkie głoski szumiące. Tak więc tekst sprawia wrażenie seplenienia (czyli wady, niedoskonałości mówienia), a nie stylizacji dialektalnej. Wybitny historyk języka polskiego Witold Taszycki w 1951 r. w „Pamiętniku Literackim” przytacza różne zdania na ten temat, m.in. pisząc, że w języku sztuki widać ślady kolejnych polskich dzielnic, z którymi związany był Bogusławski: Wielkopolski, gdzie się wychował, Małopolski, gdzie czas jakiś przebywał i wreszcie Mazowsza, gdzie osiadł i napisał swoje dzieło. Można ten fakt metaforycznie porównać do powstawania literackiego języka polskiego (od Wielkopolski, gdy stolicą było Gniezno, przez Małopolskę ze stolicą w Krakowie, po Mazowsze, gdy stolicą Polski ostatecznie została ustanowiona Warszawa). Brak zróżnicowania języka krakowiaków i górali oraz pewne niedociągnięcia w wykorzystaniu cech gwarowych nie umniejszają wagi utworu jako pierwszego, który mowę ludową wprowadził do salonów.
Ciekawostki
z innych krajów
USA
W Savannah (Georgia) znajdują się tablice upamiętniające Tadeusza Kościuszkę, Kazimierza Pułaskiego i kpt. Jana Zielińskiego.
W stanie Missisipi znajduje się miejscowość Kosciusko, gdzie m.in. urodziła się znana amerykańska prezenterka i producentka telewizyjna Oprah Winfrey.
W stanie Indiana znajduje się hrabstwo Kosciusko (założone w 1836 r.). W tym hrabstwie znajduje się też miasteczko Warsaw.
W Filadelfii, w domu, w którym mieszkał Kościuszko, mieści się Muzeum Narodowe pamięci Tadeusza Kościuszki (Thaddeus Kosciusko National Memorial).
Pomniki Kościuszki są: w Nowym Jorku, Filadelfii, Scranton (Pensylvania), Billingsport (New Jersey), Fort Mercer (New Jersey), Pennsauken (New Jersey), St Petersburgu (Floryda), Perth Amboy (New Jersey), Bostonie (Massachusetts), Waszyngtonie (popiersie, pomnik), Yonkers (Nowy Jork), Kosciusko (Missisipi).
Inne pomniki i miejsca upamiętniające Kościuszkę to: konne pomniki Kościuszki: Chicago (Illinois), Milwaukee (Wisconsin), Detroit (Michigan); Ogród Kościuszki w West Point (stan Nowy Jork), Cleveland (Ohio); Tunel im. Kościuszki w Ninety Six (Karolina Południowa); wiele jest eksponatów związanych z Kościuszką w Polskim Muzeum w Ameryce (Polish Museum of America), które znajduje się w Chicago: ponad 90 listów pisanych przez Kościuszkę i do niego, portrety, litografie, znaczki pocztowe poświęcone generałowi, broszury i periodyki mu poświęcone. W USA powstał film dokumentalny o Kościuszce w reż. Alexa Storożyńskiego pt. Kościuszko – Człowiek, który wyprzedził swoje czasy (za: http://www.kopieckosciuszki.pl/files/pl.pdf – strona ze spisem i opisem „Kościuszkowskich” zabytków).
BIAŁORUŚ
W dawnym dworku Kościuszków w Mereczowszczyźnie w czasach 20-lecia międzywojennego działało Muzeum Kościuszki. Niestety podczas II wojny światowej zostało ono zniszczone. Dzięki władzom Białorusi oraz przy wsparciu USA w 2004 r. udało się odtworzyć ten wspaniały dworek, a muzeum ponownie uruchomiono.
AUSTRALIA
Odkryta przez Pawła Edmunda Strzeleckiego góra nosi nazwę Góry Kościuszki. Jest to najwyższy szczyt Australii znajdujący się w Parku Narodowym Kościuszki.
NIEMCY
W 1829 r. niemiecki pisarz, Karl von Holtei, napisał dramat pod tytułem Stary wódz, w którym pojawia się postać Kościuszki.
FRANCJA
W 1794 roku przyjęto obecny trójkolorowy wzór flagi Francji. Georges Danton, jeden z przywódców rewolucji francuskiej, został zgilotynowany z wyroku jakobińskiego Trybunału Rewolucyjnego (w 1983 roku Andrzej Wajda nakręcił we Francji film w koprodukcji polsko-francuskiej zatytułowany Danton, którego scenariusz powstał na podstawie powieści Stanisławy Przybyszewskiej Sprawa Dantona).
Wydarzenia w tekstach kultury i mediach
Kliknij na konkretny tytuł, a przeniesiesz się na stronę z informacjami o nim
Film, serial
- Kościuszko pod Racławicami, reż. Orland (pseudonim, bliżej nieznany twórca), film fabularny, 1913 r.;
- Kościuszko pod Racławicami, reż. Józef Lejtes, film fabularny, 1938 r.;
- Inżynier Kościuszko, reż. Juliusz Janicki, film dokumentalny, 1977 r.;
- Tadeusz Kościuszko, reż. Ryszard Rogoziński, film dokumentalny, 1987 r.;
- „Jego imię Polska”. Tadeusz Kościuszko, reż. Lucyna Smolińska, Mieczysław Sroka, film dokumentalny, 2006 r.
Literatura
- Przysięga Kościuszki, Maria Konopnicka, wiersz;
- Wacław, Juliusz Słowacki, poemat z 1838 r.;
- Racławice, powieść chłopska, 1911r., Włodzimierz Tetmajer;
- Czasy kościuszkowskie, Józef Ignacy Kraszewski, cykl powieści, 1873 r.;
- Kościuszko pod Racławicami, Władysław Ludwik Anczyc, dramat z 1880 r.;
- Rok 1809, Wacław Gąsiorowski, powieść z 1903 r.;
- Rok 1794, Władysław Reymont, trylogia, której akcja trwa podczas powstania kościuszkowskiego, publikowana od 1911 do 1916 r.
- Pół-Jankes, czyli Tadeusz Kościuszko w Ameryce, scen. i il. Szczepan Atroszko, 2017 r.
- Kościuszko. Cena wolności, scen. i il. Tomasz Bereźnicki, 2017 r.
Gry wideo
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Humor
Jeśli wiesz coś, czego my nie wiemy, daj znam znać
Muzyka
- Polonez Kościuszki, pieśń patriotyczna, 1792 r.
Sztuka
- Kościuszko pod Racławicami, Jan Matejko, obraz, 1888 r.;
- Panorama Racławicka we Wrocławiu, pod kierunkiem Jana Styki oraz Wojciecha Kossaka, cykloramiczny obraz, 1893-1894;
Inne
- Przysięga Kościuszki na Rynku w Krakowie, Franciszek Smuglewicz, obraz, 1794 r.;
- Przysięga Kościuszki, Walery Eljasz-Radzikowski, ilustracja, 1905 r.;
- Tadeusz Kościuszko, Kazimierz Wojniakowski, obraz, ok. 1812 r.
Ćwiczenia
Nagrania
Treść w przygotowaniu.
Źródła
J. Gmitruk, T. Skoczek, Insurekcja kościuszkowska i jej naczelnik w legendzie, historiografii i sztuce, Warszawa 2017.
A.F. Grabski, Myśl historyczna polskiego oświecenia, Warszawa 1976.
T. Łepkowski, Naród bez państwa, w: Polska. Losy państwa i narodu, M. Grabowski, red., Warszawa 1992.
R. Żubryd, 1794 Racławice, Warszawa 2015.