GEOGRAFIA

Katyń – wieś w Rosji nad Dnieprem.

ZABYTKI

W Polsce znajduje się wiele pomników poświęconych katyńskim ofiarom. Znajdują się m.in. w Katowicach, Krakowie, Krośnie, Krotoszynie, Łodzi, Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu.

– Józef Mackiewicz, Mordercy z lasu katyńskiego

Po powrocie z Katynia, pytano mnie wiele razy o „wrażenia”. Naturalnie wrażenie jest takie, o którym zwykło się mówić, że „mrozi krew w żyłach”. Stosy trupów nagich budzą najczęściej odrazę. Stosy trupów w ubraniu − raczej grozę. Może dlatego, że nici tych ubrań wiążą je jeszcze z życiem, którego je pozbawiono, a przez to stwarzają kontrast. W Katyniu znaleziono wyłącznie prawie wojskowych, i to oficerów. Wymowność tego munduru robi wrażenie, zwłaszcza na Polaku. Odznaki, guziki, pasy, orły, ordery. Nie są to trupy anonimowe. Tu leży armia. Można by zaryzykować określenie − kwiat armii, oficerowie bojowi, niektórzy z trzech uprzednio przewalczonych wojen. To jednak, co najbardziej nęka wyobraźnię, to indywidualność morderstwa, zwielokrotniona w tej potwornej masie. Bo to nie jest masowe zagazowanie ani ścięcie seriami karabinów maszynowych, gdzie w ciągu minuty czy sekund przestają żyć setki. Tu przeciwnie, każdy umierał długie minuty, każdy zastrzelony był indywidualnie, każdy czekał swojej kolejki, każdy wleczony był nad brzeg grobu, tysiąc za tysiącem! Być może w oczach skazańca układano w grobie poprzednio zastrzelonych towarzyszy, równo, w ciasne szeregi, może przydeptywano je nogami, ażeby mniej zajmowali miejsca. I tu doń strzelano w tył głowy. Każdy trup wydobywany w moich oczach po kolei, każdy z przestrzeloną czaszką, od potylicy do czoła, wprawną ręką, to kolejny eksponat straszliwego męczeństwa, strachu, rozpaczy, tych wszystkich rzeczy przedśmiertnych, o których my, żywi, nie wiemy. […]

– 1959 marzec 9, Moskwa – Notatka przewodniczącego KGB ZSRR Aleksandra Szelepina dla prezesa Rady Ministrow ZSRS Nikity Chruszczowa z propozycją zniszczenia akt ewidencyjnych wymordowanych w 1940 r. polskich jeńcow wojennych

Ściśle tajne

Towarzysz Chruszczow N.S.

W Komitecie Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRR od 1940 r. przechowywane są akta ewidencyjne i inne materiały, dotyczące rozstrzelanych w tymże roku jeńców i internowanych oficerów, żandarmów, policjantów itp. osób z byłej burżuazyjnej Polski. Ogółem na podstawie decyzji trójki specjalnej NKWD ZSRR rozstrzelanych zostało 21 857 osób […].
Od momentu przeprowadzenia wymienionej operacji, tj. od 1940 r., żadnych informacji w tych sprawach
nikomu nie wydawano i wszystkie akta w liczbie 21 857 przechowywane są w opieczętowanym pomieszczeniu. Dla organów radzieckich wszystkie te akta nie przedstawiają ani operacyjnego interesu, ani historycznej wartości. Wątpliwe jest, by mogły one przedstawiać rzeczywisty interes dla naszych polskich przyjaciół. […] Wychodząc z powyższego, wydaje się celowe zniszczenie wszystkich akt ewidencyjnych dotyczących osób rozstrzelanych w 1940 r. w ramach wyżej wymienionej operacji. Projekt uchwały KC KPZR w załączeniu.

Przewodniczący Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRR
A[leksander] Szelepin
Projekt. Ściśle tajne
Uchwała Prezydium KC KPZR z 1959 roku
Zezwolić Komitetowi Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRR na likwidację wszystkich akt operacji przeprowadzonej zgodnie z Uchwałą KC KPZR z 5 marca 1940 r., z wyjątkiem protokołów posiedzeń trójki NKWD ZSRR.

Niektóre nazwy miejsc na terenie dzisiejszej Rosji, Ukrainy, Białorusi są Polakom znane właściwie tylko z powodu tragicznych wydarzeń okresu II wojny światowej. Należą do nich nazwy miejscowości, w których ulokowane były obozy sowieckie – miejsca kaźni Polaków. Należą do nich: Katyń – stosunkowo mała wieś w Rosji, Ostaszków – miasteczko w Rosji w obwoddzie twerskim, Starobielsk – miasteczko na Ukrainie, Piatichatki – dawniej osada w pobliżu Charkowa na Ukrainie, dziś właściwie tylko miejsce pamięci, Smoleńsk – jedno z większych miast w Rosji, Twer – miasto w Rosji, Miednoje – rosyjska wieś. Zdarza się, iż te nazwy silniej tkwią w umysłach Polaków niż nazwy wielkich miast tych krajów obfitujących w zabytki.
Wydarzenia, które miały w nich miejsce trudno opisać słowami. Język polski ma określenia, które można zastosować, ale jest ich niewiele: zbrodnia, ludobójstwo, masowy mord, rzeź. To takie czyny, dla których język nie ma odpowiednich słów. Należy w opisie takich tragicznych faktów rozważnie dobierać słowa, aby próbować oddać fakty i ich tragiczny wymiar, jednak wydaje się to prawie niemożliwe.

ŚWIAT

Poza granicami Polski można znaleźć wiele pomników poświęconych wydarzeniom w Katyniu. Znajdują się m.in. w: Stanach Zjednoczonych (Baltimore, Doylestown, Chicago, Jersey), Kanadzie (Toronto), Republice Południowej Afryki (Johannesburg), Wielkiej Brytanii (Londyn), Izraelu (Jerozolima) i na Węgrzech (Budapeszt, Tatabánya).